Интегральные инварианты и гамильтоновы системы

Oleg Zubelevich
Steklov Mathematical Institute of Russian Academy of Sciences
Аннотация.

В данной обзорной и методической статье обсуждаются основные положения теории интегральных инвариантов, построенной Пуанкаре и Картаном, [4], [3]. Показывается, как идеи этой теории связывают такие разные разделы математической физики, как гамильтонова механика, оптика, гидродинамика. В текст вошли результаты и методы, которые наиболее редко освещаются в литературе. Некоторые формулы, судя по всему, являются новыми.

Abstruct. In this review and methodological article we discuss the main ideas of the integral invariants theory. This theory was originated by Poincare and Cartan, [4], [3]. We show how ideas of this theory connect such a different fields of mathematical physics as Hamiltonian dynamics, optics and hydrodynamics. We focus our attention on the results that are rarely expounded in the literature.

1. Инвариантные дифференциальные формы

Рассмотрим гладкую систему

x˙=v(x)˙𝑥𝑣𝑥\dot{x}=v(x)over˙ start_ARG italic_x end_ARG = italic_v ( italic_x ) (1)

на гладком многообразии M𝑀Mitalic_M с локальными координатами x=(x1,,xm)T.𝑥superscriptsuperscript𝑥1superscript𝑥𝑚𝑇x=(x^{1},\ldots,x^{m})^{T}.italic_x = ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_T end_POSTSUPERSCRIPT . Через

gt(x),gt:MM:superscript𝑔𝑡𝑥superscript𝑔𝑡𝑀𝑀g^{t}(x),\quad g^{t}:M\to Mitalic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) , italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT : italic_M → italic_M

обозначим поток этой системы:

ddtgt(x^)=v(gt(x^)),g0(x^)=x^.formulae-sequence𝑑𝑑𝑡superscript𝑔𝑡^𝑥𝑣superscript𝑔𝑡^𝑥superscript𝑔0^𝑥^𝑥\frac{d}{dt}g^{t}(\hat{x})=v(g^{t}(\hat{x})),\quad g^{0}(\hat{x})=\hat{x}.divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) = italic_v ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) ) , italic_g start_POSTSUPERSCRIPT 0 end_POSTSUPERSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG .

Напомним, что gt+s=gtgs.superscript𝑔𝑡𝑠superscript𝑔𝑡superscript𝑔𝑠g^{t+s}=g^{t}\circ g^{s}.italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t + italic_s end_POSTSUPERSCRIPT = italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ∘ italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT .

Нам понадобится следующая тривиальная формула

gt(x)=x+v(x)t+o(t),t0.formulae-sequencesuperscript𝑔𝑡𝑥𝑥𝑣𝑥𝑡𝑜𝑡𝑡0g^{t}(x)=x+v(x)t+o(t),\quad t\to 0.italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) = italic_x + italic_v ( italic_x ) italic_t + italic_o ( italic_t ) , italic_t → 0 . (2)
1[6].

Производной Ли вдоль векторного поля v𝑣vitalic_v от дифференциальной формы

ω=i1<<ikωi1ik(x)dxi1dxik𝜔subscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘𝑥𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘\omega=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\omega_{i_{1}\ldots i_{k}}(x)dx^{i_{1}}\wedge% \ldots\wedge dx^{i_{k}}italic_ω = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT

называется следующий дифференциальный оператор

Lvω=ddt|t=0gtω=ddt|t=0i1<<ikωi1ik(gt(x))d((gt(x))i1)d((gt(x))ik).subscript𝐿𝑣𝜔evaluated-at𝑑𝑑𝑡𝑡0subscriptsuperscript𝑔𝑡𝜔evaluated-at𝑑𝑑𝑡𝑡0subscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘superscript𝑔𝑡𝑥𝑑superscriptsuperscript𝑔𝑡𝑥subscript𝑖1𝑑superscriptsuperscript𝑔𝑡𝑥subscript𝑖𝑘L_{v}\omega=\frac{d}{dt}\Big{|}_{t=0}g^{t}_{*}\omega=\frac{d}{dt}\Big{|}_{t=0}% \sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\omega_{i_{1}\ldots i_{k}}\big{(}g^{t}(x)\big{)}d\Big% {(}\big{(}g^{t}(x)\big{)}^{i_{1}}\Big{)}\wedge\ldots\wedge d\Big{(}\big{(}g^{t% }(x)\big{)}^{i_{k}}\Big{)}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) ) italic_d ( ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ) ∧ … ∧ italic_d ( ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ) .

Мы также будем использовать формулу гомотопии111Cartan homotopy formula:

Lvω=divω+ivdω.subscript𝐿𝑣𝜔𝑑subscript𝑖𝑣𝜔subscript𝑖𝑣𝑑𝜔L_{v}\omega=di_{v}\omega+i_{v}d\omega.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_d italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_ω .

Оператор

ivω=i2<<ikωii2ikvidxi2dxiksubscript𝑖𝑣𝜔subscriptsubscript𝑖2subscript𝑖𝑘subscript𝜔𝑖subscript𝑖2subscript𝑖𝑘superscript𝑣𝑖𝑑superscript𝑥subscript𝑖2𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘i_{v}\omega=\sum_{i_{2}<\ldots<i_{k}}\omega_{ii_{2}\ldots i_{k}}v^{i}dx^{i_{2}% }\wedge\ldots\wedge dx^{i_{k}}italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_i start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT

называется оператором гомотопии, или внутренним произведением.

Этот оператор обладает следующим свойством:

iv(ων)=(ivω)ν+(1)kω(ivν),subscript𝑖𝑣𝜔𝜈subscript𝑖𝑣𝜔𝜈superscript1𝑘𝜔subscript𝑖𝑣𝜈i_{v}(\omega\wedge\nu)=(i_{v}\omega)\wedge\nu+(-1)^{k}\omega\wedge(i_{v}\nu),italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_ω ∧ italic_ν ) = ( italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ) ∧ italic_ν + ( - 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT italic_ω ∧ ( italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ν ) , (3)

где k𝑘kitalic_k – степень формы ω𝜔\omegaitalic_ω.

Напомним, что таким же свойством обладает и оператор дифференцирования:

d(ων)=(dω)ν+(1)kω(dν).𝑑𝜔𝜈𝑑𝜔𝜈superscript1𝑘𝜔𝑑𝜈d(\omega\wedge\nu)=(d\omega)\wedge\nu+(-1)^{k}\omega\wedge(d\nu).italic_d ( italic_ω ∧ italic_ν ) = ( italic_d italic_ω ) ∧ italic_ν + ( - 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT italic_ω ∧ ( italic_d italic_ν ) .
1.

Используя формулу (2), покажите, что

Lv(ωidxi)subscript𝐿𝑣subscript𝜔𝑖𝑑superscript𝑥𝑖\displaystyle L_{v}\big{(}\omega_{i}dx^{i}\big{)}italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ) =(ωixsvs+vsxiωs)dxi,absentsubscript𝜔𝑖superscript𝑥𝑠superscript𝑣𝑠superscript𝑣𝑠superscript𝑥𝑖subscript𝜔𝑠𝑑superscript𝑥𝑖\displaystyle=\Big{(}\frac{\partial\omega_{i}}{\partial x^{s}}v^{s}+\frac{% \partial v^{s}}{\partial x^{i}}\omega_{s}\Big{)}dx^{i},= ( divide start_ARG ∂ italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , (4)
Lv(ρ(x)dx1dxm)subscript𝐿𝑣𝜌𝑥𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥𝑚\displaystyle L_{v}\Big{(}\rho(x)dx^{1}\wedge\ldots\wedge dx^{m}\Big{)}italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_ρ ( italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) =(ρvi)xidx1dxm,absent𝜌superscript𝑣𝑖superscript𝑥𝑖𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥𝑚\displaystyle=\frac{\partial(\rho v^{i})}{\partial x^{i}}dx^{1}\wedge\ldots% \wedge dx^{m},= divide start_ARG ∂ ( italic_ρ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ) end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , (5)
Lvfsubscript𝐿𝑣𝑓\displaystyle L_{v}fitalic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_f =vifxi,f:M,:absentsuperscript𝑣𝑖𝑓superscript𝑥𝑖𝑓𝑀\displaystyle=v^{i}\frac{\partial f}{\partial x^{i}},\quad f:M\to\mathbb{R},= italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , italic_f : italic_M → blackboard_R ,
Lvdsubscript𝐿𝑣𝑑\displaystyle L_{v}ditalic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d =dLv.absent𝑑subscript𝐿𝑣\displaystyle=dL_{v}.= italic_d italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT . (6)
2.

klimit-from𝑘k-italic_k -форма ω𝜔\omegaitalic_ω называется интегральным инвариантом системы (1), если Lvω=0subscript𝐿𝑣𝜔0L_{v}\omega=0italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = 0.

klimit-from𝑘k-italic_k -форма ω𝜔\omegaitalic_ω называется относительным интегральным инвариантом системы (1), если существует k1𝑘1k-1italic_k - 1 форма ΩΩ\Omegaroman_Ω такая, что Lvω=dΩsubscript𝐿𝑣𝜔𝑑ΩL_{v}\omega=d\Omegaitalic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_d roman_Ω.

1.

В силу формулы (6) если форма ω𝜔\omegaitalic_ω является относительным интегральным инвариантом, то форма dω𝑑𝜔d\omegaitalic_d italic_ω является интегральным инвариантом.

2.

Пусть форма ω𝜔\omegaitalic_ω замкнута и является интегральным инвариантом:

Lvω=0,dω=0,formulae-sequencesubscript𝐿𝑣𝜔0𝑑𝜔0L_{v}\omega=0,\quad d\omega=0,italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = 0 , italic_d italic_ω = 0 ,

а форма ψ𝜓\psiitalic_ψ является относительным интегральным инвариантом:

Lvψ=dΨ.subscript𝐿𝑣𝜓𝑑ΨL_{v}\psi=d\Psi.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ψ = italic_d roman_Ψ .

Тогда ωψ𝜔𝜓\omega\wedge\psiitalic_ω ∧ italic_ψ – относительный интегральный инвариант:

Lv(ωψ)=(1)degωd(ωΨ).subscript𝐿𝑣𝜔𝜓superscript1deg𝜔𝑑𝜔ΨL_{v}(\omega\wedge\psi)=(-1)^{\mathrm{deg}\,\omega}d(\omega\wedge\Psi).italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_ω ∧ italic_ψ ) = ( - 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT roman_deg italic_ω end_POSTSUPERSCRIPT italic_d ( italic_ω ∧ roman_Ψ ) .

Через ΣMΣ𝑀\Sigma\subset Mroman_Σ ⊂ italic_M обозначим гладкое klimit-from𝑘k-italic_k -мерное многообразие, гладко вложенное в M𝑀Mitalic_M. Будем считать, что замыкание ΣΣ\Sigmaroman_Σ компактно.

1.

Верна формула

ddt|t=0gt(Σ)ω=ΣLvω.evaluated-at𝑑𝑑𝑡𝑡0subscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔subscriptΣsubscript𝐿𝑣𝜔\frac{d}{dt}\Big{|}_{t=0}\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega=\int_{\Sigma}L_{v}\omega.divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT roman_Σ end_POSTSUBSCRIPT italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω . (7)

Доказательство. Доказательство проведем для случая, когда ΣΣ\Sigmaroman_Σ покрывается одной картой. Через u:DM,u(D)=Σ:𝑢formulae-sequence𝐷𝑀𝑢𝐷Σu:D\to M,\quad u(D)=\Sigmaitalic_u : italic_D → italic_M , italic_u ( italic_D ) = roman_Σ обозначим соответствующее вложение; Dk𝐷superscript𝑘D\subset\mathbb{R}^{k}italic_D ⊂ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT – область.

Имеем:

gt(Σ)ω=D(gtu)ω=D(u(gt))ω,subscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔subscript𝐷subscriptsuperscript𝑔𝑡𝑢𝜔subscript𝐷subscript𝑢subscriptsuperscript𝑔𝑡𝜔\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega=\int_{D}(g^{t}\circ u)_{*}\omega=\int_{D}(u_{*}% \circ(g^{t})_{*})\omega,∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ∘ italic_u ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT ( italic_u start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT ∘ ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT ) italic_ω ,

и

ddt|t=0D(u(gt))ω=Duddt|t=0(gt)ω=Du(Lvω).evaluated-at𝑑𝑑𝑡𝑡0subscript𝐷subscript𝑢subscriptsuperscript𝑔𝑡𝜔evaluated-atsubscript𝐷subscript𝑢𝑑𝑑𝑡𝑡0subscriptsuperscript𝑔𝑡𝜔subscript𝐷subscript𝑢subscript𝐿𝑣𝜔\frac{d}{dt}\Big{|}_{t=0}\int_{D}(u_{*}\circ(g^{t})_{*})\omega=\int_{D}u_{*}% \frac{d}{dt}\Big{|}_{t=0}(g^{t})_{*}\omega=\int_{D}u_{*}(L_{v}\omega).divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT ( italic_u start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT ∘ ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT ) italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT italic_u start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT italic_u start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ) .

ЧТД

1.

Формула (7) влечет

ddtgt(Σ)ω=dds|s=0gt+s(Σ)ω=dds|s=0gs(gt(Σ))ω=gt(Σ)Lvω.𝑑𝑑𝑡subscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔evaluated-at𝑑𝑑𝑠𝑠0subscriptsuperscript𝑔𝑡𝑠Σ𝜔evaluated-at𝑑𝑑𝑠𝑠0subscriptsuperscript𝑔𝑠superscript𝑔𝑡Σ𝜔subscriptsuperscript𝑔𝑡Σsubscript𝐿𝑣𝜔\frac{d}{dt}\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega=\frac{d}{ds}\Big{|}_{s=0}\int_{g^{t+s}(% \Sigma)}\omega=\frac{d}{ds}\Big{|}_{s=0}\int_{g^{s}\big{(}g^{t}(\Sigma)\big{)}% }\omega=\int_{g^{t}(\Sigma)}L_{v}\omega.divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_s end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_s = 0 end_POSTSUBSCRIPT ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t + italic_s end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_s end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_s = 0 end_POSTSUBSCRIPT ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω . (8)
2.

Если форма ω𝜔\omegaitalic_ω является интегральным инвариантом, то для любого относительно компактного klimit-from𝑘k-italic_k -мерного подмногообразия ΣMΣ𝑀\Sigma\subset Mroman_Σ ⊂ italic_M интеграл

gt(Σ)ωsubscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω

не зависит от t𝑡titalic_t. Верно и обратное.

Действительно, это следует непосредственно из формулы (8).

3.

Если форма ω𝜔\omegaitalic_ω является относительным интегральным инвариантом, то для любого компактного klimit-from𝑘k-italic_k -мерного подмногообразия ΣM,Σ=formulae-sequenceΣ𝑀Σ\Sigma\subset M,\quad\partial\Sigma=\emptysetroman_Σ ⊂ italic_M , ∂ roman_Σ = ∅ интеграл

gt(Σ)ωsubscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω

не зависит от t𝑡titalic_t.

Действительно, по формуле (8) имеем

ddtgt(Σ)ω=gt(Σ)Lvω=gt(Σ)𝑑Ω=0,𝑑𝑑𝑡subscriptsuperscript𝑔𝑡Σ𝜔subscriptsuperscript𝑔𝑡Σsubscript𝐿𝑣𝜔subscriptsuperscript𝑔𝑡Σdifferential-dΩ0\frac{d}{dt}\int_{g^{t}(\Sigma)}\omega=\int_{g^{t}(\Sigma)}L_{v}\omega=\int_{g% ^{t}(\Sigma)}d\Omega=0,divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_d roman_Ω = 0 ,

поскольку gt(Σ)=superscript𝑔𝑡Σ\partial g^{t}(\Sigma)=\emptyset∂ italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) = ∅.

2. Инвариантные дифференциальные формы систем с первыми интегралами

2.1. Случай dimM=2dimension𝑀2\dim M=2roman_dim italic_M = 2

Если m=2𝑚2m=2italic_m = 2 и q𝑞qitalic_q – инвариантная 2222-форма системы (1):

Lvq=0,subscript𝐿𝑣𝑞0L_{v}q=0,italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q = 0 ,

то форма ivqsubscript𝑖𝑣𝑞i_{v}qitalic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q замкнута. Действительно:

Lvq=divq+ivdq,dq=0.formulae-sequencesubscript𝐿𝑣𝑞𝑑subscript𝑖𝑣𝑞subscript𝑖𝑣𝑑𝑞𝑑𝑞0L_{v}q=di_{v}q+i_{v}dq,\quad dq=0.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q = italic_d italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_q , italic_d italic_q = 0 .

Таким образом, локально существует функция f𝑓fitalic_f такая, что

df=ivq.𝑑𝑓subscript𝑖𝑣𝑞df=i_{v}q.italic_d italic_f = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q .

При этом

Lvf=ivdf=ivivq=0,subscript𝐿𝑣𝑓subscript𝑖𝑣𝑑𝑓subscript𝑖𝑣subscript𝑖𝑣𝑞0L_{v}f=i_{v}df=i_{v}i_{v}q=0,italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_f = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_f = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_q = 0 ,

и функция f𝑓fitalic_f оказывается первым интегралом.

2.2. Инвариантная мера на многообразии уровня первого интеграла

Предположим, что система (1) имеет первый интеграл F𝐹Fitalic_F:

LvF=0,dF0formulae-sequencesubscript𝐿𝑣𝐹0𝑑𝐹0L_{v}F=0,\quad dF\neq 0italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_F = 0 , italic_d italic_F ≠ 0

и инвариантную mlimit-from𝑚m-italic_m -форму ω:Lvω=0\omega:\quad L_{v}\omega=0italic_ω : italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = 0. Для определенности будем считать, что

Fxm0.𝐹superscript𝑥𝑚0\frac{\partial F}{\partial x^{m}}\neq 0.divide start_ARG ∂ italic_F end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ≠ 0 .

Тогда

ω=ρ(x)dx1,dxm=ρ(x)(Fxm)1dx1dxm1dF.formulae-sequence𝜔𝜌𝑥𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥𝑚𝜌𝑥superscript𝐹superscript𝑥𝑚1𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥𝑚1𝑑𝐹\omega=\rho(x)dx^{1}\wedge\ldots,dx^{m}=\rho(x)\Big{(}\frac{\partial F}{% \partial x^{m}}\Big{)}^{-1}dx^{1}\wedge\ldots dx^{m-1}\wedge dF.italic_ω = italic_ρ ( italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … , italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT = italic_ρ ( italic_x ) ( divide start_ARG ∂ italic_F end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_F .

В инвариантных терминах это означает, что форма ω𝜔\omegaitalic_ω представляется в виде

ω=λdF,𝜔𝜆𝑑𝐹\omega=\lambda\wedge dF,italic_ω = italic_λ ∧ italic_d italic_F ,

где λ𝜆\lambdaitalic_λ – некоторая m1𝑚1m-1italic_m - 1-форма, определенная с точностью до добавления формы γ𝛾\gammaitalic_γ, такой, что γdF=0𝛾𝑑𝐹0\gamma\wedge dF=0italic_γ ∧ italic_d italic_F = 0.

1.

Сужение формы λ𝜆\lambdaitalic_λ на гиперповерхность Z={F=const}𝑍𝐹𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡Z=\{F=const\}italic_Z = { italic_F = italic_c italic_o italic_n italic_s italic_t } является инвариантной формой сужения системы (1) на эту поверхность.

Действительно,

Lvω=(Lvλ)dF+λ(LvdF),Lv(dF)=dLvF=0.formulae-sequencesubscript𝐿𝑣𝜔subscript𝐿𝑣𝜆𝑑𝐹𝜆subscript𝐿𝑣𝑑𝐹subscript𝐿𝑣𝑑𝐹𝑑subscript𝐿𝑣𝐹0L_{v}\omega=(L_{v}\lambda)\wedge dF+\lambda\wedge(L_{v}dF),\quad L_{v}(dF)=dL_% {v}F=0.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_λ ) ∧ italic_d italic_F + italic_λ ∧ ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_F ) , italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_d italic_F ) = italic_d italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_F = 0 .

Следовательно, (Lvλ)dF=0.subscript𝐿𝑣𝜆𝑑𝐹0(L_{v}\lambda)\wedge dF=0.( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_λ ) ∧ italic_d italic_F = 0 . Пусть теперь e1,,emsubscript𝑒1subscript𝑒𝑚e_{1},\ldots,e_{m}italic_e start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT – базис в TxMsubscript𝑇𝑥𝑀T_{x}Mitalic_T start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_M такой, что e1,,em1subscript𝑒1subscript𝑒𝑚1e_{1},\ldots,e_{m-1}italic_e start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT – базис в TxZsubscript𝑇𝑥𝑍T_{x}Zitalic_T start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_Z. Имеем

((Lvλ)dF)(e1,,em)=c(Lvλ)(e1,,em1)dF(em)=0.subscript𝐿𝑣𝜆𝑑𝐹subscript𝑒1subscript𝑒𝑚𝑐subscript𝐿𝑣𝜆subscript𝑒1subscript𝑒𝑚1𝑑𝐹subscript𝑒𝑚0\big{(}(L_{v}\lambda)\wedge dF\big{)}(e_{1},\ldots,e_{m})=c(L_{v}\lambda)(e_{1% },\ldots,e_{m-1})\cdot dF(e_{m})=0.( ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_λ ) ∧ italic_d italic_F ) ( italic_e start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) = italic_c ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_λ ) ( italic_e start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT ) ⋅ italic_d italic_F ( italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) = 0 .
3.

Посчитать константу c𝑐citalic_c, убедиться, что c0𝑐0c\neq 0italic_c ≠ 0.

При этом dF(em)0(Lvλ)(e1,,em1)=0.𝑑𝐹subscript𝑒𝑚0subscript𝐿𝑣𝜆subscript𝑒1subscript𝑒𝑚10dF(e_{m})\neq 0\Longrightarrow(L_{v}\lambda)(e_{1},\ldots,e_{m-1})=0.italic_d italic_F ( italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) ≠ 0 ⟹ ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_λ ) ( italic_e start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_e start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT ) = 0 .

ЧТД

С учетом результатов пункта 2.1 это означает, что если система (1) имеет m2𝑚2m-2italic_m - 2 независимых первых интеграла и инвариантную mlimit-from𝑚m-italic_m -форму

ω=ρ(x)dx1,dxm,ρ(x)>0,formulae-sequence𝜔𝜌𝑥𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥𝑚𝜌𝑥0\omega=\rho(x)dx^{1}\wedge\ldots,dx^{m},\quad\rho(x)>0,italic_ω = italic_ρ ( italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … , italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_ρ ( italic_x ) > 0 ,

то эта система интегрируема в квадратурах.

3. Производная Ли в неавтономном случае: теоремы Гельмгольца и Томпсона

3.1. Общая конструкция

Рассмотрим векторное поле v=(v1,vm)(t,x)𝑣superscript𝑣1superscript𝑣𝑚𝑡𝑥v=(v^{1},\ldots v^{m})(t,x)italic_v = ( italic_v start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) ( italic_t , italic_x ).

Через Gt0t:MM:subscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝑀𝑀G^{t}_{t_{0}}:M\to Mitalic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT : italic_M → italic_M обозначим сдвиг вдоль решений системы

x˙=v(t,x),dGt0t(x)dt=v(t,Gt0t(x)),Gt0t0(x)=x,Gt1tGt0t1=Gt0t.formulae-sequence˙𝑥𝑣𝑡𝑥formulae-sequence𝑑subscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝑥𝑑𝑡𝑣𝑡subscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝑥formulae-sequencesubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0subscript𝑡0𝑥𝑥superscriptsubscript𝐺subscript𝑡1𝑡superscriptsubscript𝐺subscript𝑡0subscript𝑡1superscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡\dot{x}=v(t,x),\quad\frac{dG^{t}_{t_{0}}(x)}{dt}=v(t,G^{t}_{t_{0}}(x)),\quad G% ^{t_{0}}_{t_{0}}(x)=x,\quad G_{t_{1}}^{t}\circ G_{t_{0}}^{t_{1}}=G_{t_{0}}^{t}.over˙ start_ARG italic_x end_ARG = italic_v ( italic_t , italic_x ) , divide start_ARG italic_d italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG = italic_v ( italic_t , italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) ) , italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) = italic_x , italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ∘ italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT = italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT . (9)

Через gτ:M~M~,M~=(t1,t2)×M:superscript𝑔𝜏formulae-sequence~𝑀~𝑀~𝑀subscript𝑡1subscript𝑡2𝑀g^{\tau}:\tilde{M}\to\tilde{M},\quad\tilde{M}=(t_{1},t_{2})\times Mitalic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT : over~ start_ARG italic_M end_ARG → over~ start_ARG italic_M end_ARG , over~ start_ARG italic_M end_ARG = ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , italic_t start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT ) × italic_M обозначим фазовый поток системы

dzdτ=v~(z),z=(t,x1,,xm)T,v~=(1,v1,,vm)T.formulae-sequence𝑑𝑧𝑑𝜏~𝑣𝑧formulae-sequence𝑧superscript𝑡superscript𝑥1superscript𝑥𝑚𝑇~𝑣superscript1superscript𝑣1superscript𝑣𝑚𝑇\frac{dz}{d\tau}=\tilde{v}(z),\quad z=(t,x^{1},\ldots,x^{m})^{T},\quad\tilde{v% }=(1,v^{1},\ldots,v^{m})^{T}.divide start_ARG italic_d italic_z end_ARG start_ARG italic_d italic_τ end_ARG = over~ start_ARG italic_v end_ARG ( italic_z ) , italic_z = ( italic_t , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_T end_POSTSUPERSCRIPT , over~ start_ARG italic_v end_ARG = ( 1 , italic_v start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_T end_POSTSUPERSCRIPT . (10)

Через M~~𝑀\tilde{M}over~ start_ARG italic_M end_ARG обозначено расширенное фазовое пространство системы (9).

Верна формула

gτ(t0,x)=(t0+τ,Gt0t0+τ(x)).superscript𝑔𝜏subscript𝑡0𝑥subscript𝑡0𝜏superscriptsubscript𝐺subscript𝑡0subscript𝑡0𝜏𝑥g^{\tau}(t_{0},x)=(t_{0}+\tau,G_{t_{0}}^{t_{0}+\tau}(x)).italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , italic_x ) = ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ , italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) ) .
2.

Система (10) имеет интегральный инвариант dt.𝑑𝑡dt.italic_d italic_t . Действительно,

Lv~(dt)=dLv~(t)=d(1tt)=0.subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝑑subscript𝐿~𝑣𝑡𝑑1𝑡𝑡0L_{\tilde{v}}(dt)=dL_{\tilde{v}}(t)=d\Big{(}1\cdot\frac{\partial t}{\partial t% }\Big{)}=0.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( italic_d italic_t ) = italic_d italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t ) = italic_d ( 1 ⋅ divide start_ARG ∂ italic_t end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG ) = 0 .

Введем форму

ω=i1<<ikωi1ik(t,x)dxi1dxik𝜔subscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘𝑡𝑥𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘\omega=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\omega_{i_{1}\ldots i_{k}}(t,x)dx^{i_{1}}% \wedge\ldots\wedge dx^{i_{k}}italic_ω = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT

и зафиксируем локальную систему координат.

Эту форму можно считать формой в пространстве M~~𝑀\tilde{M}over~ start_ARG italic_M end_ARG, а можно считать формой в пространстве M𝑀Mitalic_M, и тогда t𝑡titalic_t – это параметр.

Введем обозначения

ωt=i1<<ikωi1ik(t,x)tdxi1dxik,vt=(v1t,,vmt);formulae-sequence𝜔𝑡subscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘𝑡𝑥𝑡𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘𝑣𝑡superscript𝑣1𝑡superscript𝑣𝑚𝑡\frac{\partial\omega}{\partial t}=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\frac{\partial% \omega_{i_{1}\ldots i_{k}}(t,x)}{\partial t}dx^{i_{1}}\wedge\ldots\wedge dx^{i% _{k}},\quad\frac{\partial v}{\partial t}=\Big{(}\frac{\partial v^{1}}{\partial t% },\ldots,\frac{\partial v^{m}}{\partial t}\Big{)};divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT , divide start_ARG ∂ italic_v end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = ( divide start_ARG ∂ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG , … , divide start_ARG ∂ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG ) ;

и

d𝑑\displaystyle ditalic_d =dt+dx,dtω=i1<<ikωi1ik(t,x)tdtdxi1dxik;formulae-sequenceabsentsubscript𝑑𝑡subscript𝑑𝑥subscript𝑑𝑡𝜔subscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘𝑡𝑥𝑡𝑑𝑡𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘\displaystyle=d_{t}+d_{x},\quad d_{t}\omega=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\frac{% \partial\omega_{i_{1}\ldots i_{k}}(t,x)}{\partial t}dt\wedge dx^{i_{1}}\wedge% \ldots\wedge dx^{i_{k}};= italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT + italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT , italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_t ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ;
dxωsubscript𝑑𝑥𝜔\displaystyle d_{x}\omegaitalic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_ω =i1<<ikωi1ikxldxldxi1dxik,absentsubscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscript𝜔subscript𝑖1subscript𝑖𝑘superscript𝑥𝑙𝑑superscript𝑥𝑙𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘\displaystyle=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\frac{\partial\omega_{i_{1}\ldots i_{k}% }}{\partial x^{l}}dx^{l}\wedge dx^{i_{1}}\wedge\ldots\wedge dx^{i_{k}},= ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_l end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_l end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ,
Lvωsubscript𝐿𝑣𝜔\displaystyle L_{v}\omegaitalic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω :=dxivω+ivdxω.assignabsentsubscript𝑑𝑥subscript𝑖𝑣𝜔subscript𝑖𝑣subscript𝑑𝑥𝜔\displaystyle:=d_{x}i_{v}\omega+i_{v}d_{x}\omega.:= italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_ω .

Так, например, dtω=(dt)ωtsubscript𝑑𝑡𝜔𝑑𝑡𝜔𝑡d_{t}\omega=(dt)\wedge\frac{\partial\omega}{\partial t}italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ( italic_d italic_t ) ∧ divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG.

4.

Верна формула

Lv~ω=ωt+Lvω+(dt)ivtω.subscript𝐿~𝑣𝜔𝜔𝑡subscript𝐿𝑣𝜔𝑑𝑡subscript𝑖𝑣𝑡𝜔L_{\tilde{v}}\omega=\frac{\partial\omega}{\partial t}+L_{v}\omega+(dt)\wedge i% _{\frac{\partial v}{\partial t}}\omega.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + ( italic_d italic_t ) ∧ italic_i start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_v end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω .

Доказательство теоремы 4

Представим векторное поле в следующем виде

v~=e+v,e=(1,0,,0),v=(0,v1,,vm).formulae-sequence~𝑣𝑒subscript𝑣formulae-sequence𝑒100subscript𝑣0superscript𝑣1superscript𝑣𝑚\tilde{v}=e+v_{*},\quad e=(1,0,\ldots,0),\quad v_{*}=(0,v^{1},\ldots,v^{m}).over~ start_ARG italic_v end_ARG = italic_e + italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT , italic_e = ( 1 , 0 , … , 0 ) , italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT = ( 0 , italic_v start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) .

Соответственно, Lv~=Le+Lv.subscript𝐿~𝑣subscript𝐿𝑒subscript𝐿subscript𝑣L_{\tilde{v}}=L_{e}+L_{v_{*}}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT = italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_e end_POSTSUBSCRIPT + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT .

Ясно, что

Leω=ωt,ivω=ivω.formulae-sequencesubscript𝐿𝑒𝜔𝜔𝑡subscript𝑖subscript𝑣𝜔subscript𝑖𝑣𝜔L_{e}\omega=\frac{\partial\omega}{\partial t},\quad i_{v_{*}}\omega=i_{v}\omega.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_e end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG , italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω .

Далее по формуле гомотопии

Lvω=ivdxω+ivdtω+dxivω+dtivω.subscript𝐿subscript𝑣𝜔subscript𝑖subscript𝑣subscript𝑑𝑥𝜔subscript𝑖subscript𝑣subscript𝑑𝑡𝜔subscript𝑑𝑥subscript𝑖subscript𝑣𝜔subscript𝑑𝑡subscript𝑖subscript𝑣𝜔L_{v_{*}}\omega=i_{v_{*}}d_{x}\omega+i_{v_{*}}d_{t}\omega+d_{x}i_{v_{*}}\omega% +d_{t}i_{v_{*}}\omega.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω . (11)

Т.к.

ivdxω=ivdxω,dxivω=dxivω,formulae-sequencesubscript𝑖subscript𝑣subscript𝑑𝑥𝜔subscript𝑖𝑣subscript𝑑𝑥𝜔subscript𝑑𝑥subscript𝑖subscript𝑣𝜔subscript𝑑𝑥subscript𝑖𝑣𝜔i_{v_{*}}d_{x}\omega=i_{v}d_{x}\omega,\quad d_{x}i_{v_{*}}\omega=d_{x}i_{v}\omega,italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_ω , italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ,

равенство (11) приобретает вид

Lvω=Lvω+ivdtω+dtivω.subscript𝐿subscript𝑣𝜔subscript𝐿𝑣𝜔subscript𝑖subscript𝑣subscript𝑑𝑡𝜔subscript𝑑𝑡subscript𝑖subscript𝑣𝜔L_{v_{*}}\omega=L_{v}\omega+i_{v_{*}}d_{t}\omega+d_{t}i_{v_{*}}\omega.italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω .

По формуле (3), имеем:

ivdtω=iv((dt)ωt)=(dt)ivωt,subscript𝑖subscript𝑣subscript𝑑𝑡𝜔subscript𝑖subscript𝑣𝑑𝑡𝜔𝑡𝑑𝑡subscript𝑖𝑣𝜔𝑡i_{v_{*}}d_{t}\omega=i_{v_{*}}\Big{(}(dt)\wedge\frac{\partial\omega}{\partial t% }\Big{)}=-(dt)\wedge i_{v}\frac{\partial\omega}{\partial t},italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( ( italic_d italic_t ) ∧ divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG ) = - ( italic_d italic_t ) ∧ italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG ,

и

dtivω=(dt)ivωt=(dt)(ivtω+ivωt).subscript𝑑𝑡subscript𝑖subscript𝑣𝜔𝑑𝑡subscript𝑖𝑣𝜔𝑡𝑑𝑡subscript𝑖𝑣𝑡𝜔subscript𝑖𝑣𝜔𝑡d_{t}i_{v_{*}}\omega=(dt)\wedge\frac{\partial i_{v}\omega}{\partial t}=(dt)% \wedge\Big{(}i_{\frac{\partial v}{\partial t}}\omega+i_{v}\frac{\partial\omega% }{\partial t}\Big{)}.italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ( italic_d italic_t ) ∧ divide start_ARG ∂ italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = ( italic_d italic_t ) ∧ ( italic_i start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_v end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG ) .

Что и доказывает теорему.

5.

1) Пусть AM𝐴𝑀A\subset Mitalic_A ⊂ italic_M – относительно компактное klimit-from𝑘k-italic_k -мерное многообразие и

ωt+Lvω=0.𝜔𝑡subscript𝐿𝑣𝜔0\frac{\partial\omega}{\partial t}+L_{v}\omega=0.divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = 0 .

Тогда

Gt0t(A)ω(t,)=Aω(t0,).subscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝐴𝜔subscript𝑡0\int_{G^{t}_{t_{0}}(A)}\omega(t,\cdot)=\int_{A}\omega(t_{0},\cdot).∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ( italic_t , ⋅ ) = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_A end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , ⋅ ) .

2) Пусть существует k1𝑘1k-1italic_k - 1 форма

Ω=i1<<ik1Ωi1ik1(t,x)dxi1dxik1Ωsubscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘1subscriptΩsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘1𝑡𝑥𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘1\Omega=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k-1}}\Omega_{i_{1}\ldots i_{k-1}}(t,x)dx^{i_{1}}% \wedge\ldots\wedge dx^{i_{k-1}}roman_Ω = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT roman_Ω start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT

такая, что

ωt+Lvω=dxΩ𝜔𝑡subscript𝐿𝑣𝜔subscript𝑑𝑥Ω\frac{\partial\omega}{\partial t}+L_{v}\omega=d_{x}\Omegadivide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT roman_Ω

и AM𝐴𝑀A\subset Mitalic_A ⊂ italic_M – компактное многообразие без края A=𝐴\partial A=\emptyset∂ italic_A = ∅. Тогда

Gt0t(A)ω(t,)=Aω(t0,).subscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝐴𝜔subscript𝑡0\int_{G^{t}_{t_{0}}(A)}\omega(t,\cdot)=\int_{A}\omega(t_{0},\cdot).∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ( italic_t , ⋅ ) = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_A end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , ⋅ ) .

Доказательство теоремы 5

Проверим пункт 2). Пункт 1) проверяется аналогично.

Введем многообразие

At={t}×AM~,gτ(At)={t+τ}×Gtt+τ(A)M~.formulae-sequencesubscript𝐴𝑡𝑡𝐴~𝑀superscript𝑔𝜏subscript𝐴𝑡𝑡𝜏subscriptsuperscript𝐺𝑡𝜏𝑡𝐴~𝑀A_{t}=\{t\}\times A\subset\tilde{M},\quad g^{\tau}(A_{t})=\{t+\tau\}\times G^{% t+\tau}_{t}(A)\subset\tilde{M}.italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT = { italic_t } × italic_A ⊂ over~ start_ARG italic_M end_ARG , italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT ) = { italic_t + italic_τ } × italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) ⊂ over~ start_ARG italic_M end_ARG .

Вычислим, используя теорему 4 и формулу 8:

ddτgτ(At0)ω𝑑𝑑𝜏subscriptsuperscript𝑔𝜏subscript𝐴subscript𝑡0𝜔\displaystyle\frac{d}{d\tau}\int_{g^{\tau}(A_{t_{0}})}\omegadivide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_τ end_ARG ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω =gτ(At0)Lv~ω=Gt0t0+τ(A)(Lv~ω)t=t0+τabsentsubscriptsuperscript𝑔𝜏subscript𝐴subscript𝑡0subscript𝐿~𝑣𝜔evaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴subscript𝐿~𝑣𝜔𝑡subscript𝑡0𝜏\displaystyle=\int_{g^{\tau}(A_{t_{0}})}L_{\tilde{v}}\omega=\int_{G^{t_{0}+% \tau}_{t_{0}}(A)}(L_{\tilde{v}}\omega)\mid_{t=t_{0}+\tau}= ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ) end_POSTSUBSCRIPT italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ) ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUBSCRIPT
=Gt0t0+τ(A)(ωt+Lvω)|t=t0+τabsentevaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝐿𝑣𝜔𝑡subscript𝑡0𝜏\displaystyle=\int_{G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(A)}\Big{(}\frac{\partial\omega}{% \partial t}+L_{v}\omega\Big{)}\Big{|}_{t=t_{0}+\tau}= ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT ( divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ) | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUBSCRIPT
=Gt0t0+τ(A)dxΩt=t0+τ=0.absentevaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴subscript𝑑𝑥Ω𝑡subscript𝑡0𝜏0\displaystyle=\int_{G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(A)}d_{x}\Omega\mid_{t=t_{0}+\tau}=0.= ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT roman_Ω ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUBSCRIPT = 0 .

Последнее равенство следует из формулы Стокса, т.к. Gt0t0+τ(A)=0.subscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴0\partial G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(A)=0.∂ italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) = 0 .

Таким образом,

gτ(At0)ω=Gt0t0+τ(A)ωt=t0+τ,subscriptsuperscript𝑔𝜏subscript𝐴subscript𝑡0𝜔evaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝑡0𝜏\int_{g^{\tau}(A_{t_{0}})}\omega=\int_{G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(A)}\omega\mid_{t% =t_{0}+\tau},∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUBSCRIPT ,

причем интеграл слева не зависит от τ𝜏\tauitalic_τ, значит интеграл справа тоже не зависит:

Gt0t0+τ(A)ωt=t0+τ=Gt0t0(A)ωt=t0=Aωt=t0.evaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝑡0𝜏evaluated-atsubscriptsubscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0subscript𝑡0𝐴𝜔𝑡subscript𝑡0evaluated-atsubscript𝐴𝜔𝑡subscript𝑡0\int_{G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(A)}\omega\mid_{t=t_{0}+\tau}=\int_{G^{t_{0}}_{t_{% 0}}(A)}\omega\mid_{t=t_{0}}=\int_{A}\omega\mid_{t=t_{0}}.∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUBSCRIPT = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_A ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_A end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT .

Теорема доказана.

4.

Доказать, что если

Lvω+ωt=dxΩ,subscript𝐿𝑣𝜔𝜔𝑡subscript𝑑𝑥ΩL_{v}\omega+\frac{\partial\omega}{\partial t}=d_{x}\Omega,italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω + divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT roman_Ω ,

то

Lv~(dtω)=d(dtΩ).subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝜔𝑑𝑑𝑡ΩL_{\tilde{v}}\big{(}dt\wedge\omega\big{)}=-d\big{(}dt\wedge\Omega\big{)}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( italic_d italic_t ∧ italic_ω ) = - italic_d ( italic_d italic_t ∧ roman_Ω ) .

Т.е. в этом случае форма dtω𝑑𝑡𝜔dt\wedge\omegaitalic_d italic_t ∧ italic_ω является относительным интегральным инвариантом системы (10). В частности, когда Ω=0Ω0\Omega=0roman_Ω = 0, форма dtω𝑑𝑡𝜔dt\wedge\omegaitalic_d italic_t ∧ italic_ω является интегральным инвариантом системы (10).

3.2. Формулы, используемые в гидромеханике и электродинамике

Пусть теперь M𝑀Mitalic_M – это 3superscript3\mathbb{R}^{3}blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT со стандартной евклидовой метрикой и положительно ориентированными декартовыми координатами x1,x2,x3superscript𝑥1superscript𝑥2superscript𝑥3x^{1},x^{2},x^{3}italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT.

Далее в этом разделе d=dx𝑑subscript𝑑𝑥d=d_{x}italic_d = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT.

Зададим в 3superscript3\mathbb{R}^{3}blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT векторные поля

𝑨(t,x)=(Ai),𝑩(t,x)=(Bi),formulae-sequence𝑨𝑡𝑥subscript𝐴𝑖𝑩𝑡𝑥subscript𝐵𝑖\boldsymbol{A}(t,x)=(A_{i}),\quad\boldsymbol{B}(t,x)=(B_{i}),bold_italic_A ( italic_t , italic_x ) = ( italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ) , bold_italic_B ( italic_t , italic_x ) = ( italic_B start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ) ,

и пусть f(t,x)𝑓𝑡𝑥f(t,x)italic_f ( italic_t , italic_x ) – функция. Векторным полям и функции соответствуют следующие дифференциальные формы fωf3=fdx1dx2dx3,maps-to𝑓subscriptsuperscript𝜔3𝑓𝑓𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥2𝑑superscript𝑥3f\mapsto\omega^{3}_{f}=fdx^{1}\wedge dx^{2}\wedge dx^{3},italic_f ↦ italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_f end_POSTSUBSCRIPT = italic_f italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ,

𝑨ω𝑨1=Aidxi,𝑨ω𝑨2=A1dx2dx3+A2dx3dx1+A3dx1dx2.formulae-sequencemaps-to𝑨subscriptsuperscript𝜔1𝑨subscript𝐴𝑖𝑑superscript𝑥𝑖maps-to𝑨subscriptsuperscript𝜔2𝑨subscript𝐴1𝑑superscript𝑥2𝑑superscript𝑥3subscript𝐴2𝑑superscript𝑥3𝑑superscript𝑥1subscript𝐴3𝑑superscript𝑥1𝑑superscript𝑥2\boldsymbol{A}\mapsto\omega^{1}_{\boldsymbol{A}}=A_{i}dx^{i},\quad\boldsymbol{% A}\mapsto\omega^{2}_{\boldsymbol{A}}=A_{1}dx^{2}\wedge dx^{3}+A_{2}dx^{3}% \wedge dx^{1}+A_{3}dx^{1}\wedge dx^{2}.bold_italic_A ↦ italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = italic_A start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , bold_italic_A ↦ italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = italic_A start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_A start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_A start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT .

Эти соответствия носят инвариантный (псевдотензорный) характер и могут быть выражены в терминах операции <<звездочка Ходжа>>.

Верны равенства df=ωgradf1,dω𝑨1=ωrot𝑨2,dω𝑨2=ωdiv𝑨3,formulae-sequence𝑑𝑓subscriptsuperscript𝜔1grad𝑓formulae-sequence𝑑subscriptsuperscript𝜔1𝑨subscriptsuperscript𝜔2rot𝑨𝑑subscriptsuperscript𝜔2𝑨subscriptsuperscript𝜔3div𝑨df=\omega^{1}_{\mathrm{grad}\,f},\quad d\omega^{1}_{\boldsymbol{A}}=\omega^{2}% _{\mathrm{rot}\,\boldsymbol{A}},\quad d\omega^{2}_{\boldsymbol{A}}=\omega^{3}_% {\mathrm{div}\,\boldsymbol{A}},italic_d italic_f = italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT roman_grad italic_f end_POSTSUBSCRIPT , italic_d italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT roman_rot bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT , italic_d italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT roman_div bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT ,

i𝑩ω𝑨1=(𝑨,𝑩),i𝑩ω𝑨2=ω𝑨×𝑩1,i𝑩ωf3=fω𝑩2.formulae-sequencesubscript𝑖𝑩subscriptsuperscript𝜔1𝑨𝑨𝑩formulae-sequencesubscript𝑖𝑩subscriptsuperscript𝜔2𝑨subscriptsuperscript𝜔1𝑨𝑩subscript𝑖𝑩subscriptsuperscript𝜔3𝑓𝑓subscriptsuperscript𝜔2𝑩i_{\boldsymbol{B}}\omega^{1}_{\boldsymbol{A}}=(\boldsymbol{A},\boldsymbol{B}),% \quad i_{\boldsymbol{B}}\omega^{2}_{\boldsymbol{A}}=\omega^{1}_{\boldsymbol{A}% \times\boldsymbol{B}},\quad i_{\boldsymbol{B}}\omega^{3}_{f}=f\omega^{2}_{% \boldsymbol{B}}.italic_i start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_B end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = ( bold_italic_A , bold_italic_B ) , italic_i start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_B end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT = italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A × bold_italic_B end_POSTSUBSCRIPT , italic_i start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_B end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_f end_POSTSUBSCRIPT = italic_f italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_B end_POSTSUBSCRIPT .

Из написанных формул и теоремы 4 вытекает следующая теорема.

6.

Верны формулы

(Lv~ω𝑨1)|t=constevaluated-atsubscript𝐿~𝑣subscriptsuperscript𝜔1𝑨𝑡const\displaystyle(L_{\tilde{v}}\omega^{1}_{\boldsymbol{A}})\big{|}_{t=\mathrm{% const}}( italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT ) | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = roman_const end_POSTSUBSCRIPT =ω𝑨t+(rot𝑨)×v1+d(v,𝑨),absentsubscriptsuperscript𝜔1𝑨𝑡rot𝑨𝑣𝑑𝑣𝑨\displaystyle=\omega^{1}_{\frac{\partial\boldsymbol{A}}{\partial t}+(\mathrm{% rot}\,\boldsymbol{A})\times v}+d(v,\boldsymbol{A}),= italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ bold_italic_A end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + ( roman_rot bold_italic_A ) × italic_v end_POSTSUBSCRIPT + italic_d ( italic_v , bold_italic_A ) ,
(Lv~ω𝑨2)|t=constevaluated-atsubscript𝐿~𝑣subscriptsuperscript𝜔2𝑨𝑡const\displaystyle(L_{\tilde{v}}\omega^{2}_{\boldsymbol{A}})\big{|}_{t=\mathrm{% const}}( italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT ) | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = roman_const end_POSTSUBSCRIPT =ω𝑨t+rot(𝑨×v)+vdiv𝑨2,absentsubscriptsuperscript𝜔2𝑨𝑡rot𝑨𝑣𝑣div𝑨\displaystyle=\omega^{2}_{\frac{\partial\boldsymbol{A}}{\partial t}+\mathrm{% rot}\,(\boldsymbol{A}\times v)+v\,\mathrm{div}\,\boldsymbol{A}},= italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ bold_italic_A end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + roman_rot ( bold_italic_A × italic_v ) + italic_v roman_div bold_italic_A end_POSTSUBSCRIPT ,
(Lv~ωf3)|t=constevaluated-atsubscript𝐿~𝑣subscriptsuperscript𝜔3𝑓𝑡const\displaystyle(L_{\tilde{v}}\omega^{3}_{f})\big{|}_{t=\mathrm{const}}( italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_f end_POSTSUBSCRIPT ) | start_POSTSUBSCRIPT italic_t = roman_const end_POSTSUBSCRIPT =ωft+div(fv)3.absentsubscriptsuperscript𝜔3𝑓𝑡div𝑓𝑣\displaystyle=\omega^{3}_{\frac{\partial f}{\partial t}+\mathrm{div}\,(fv)}.= italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + roman_div ( italic_f italic_v ) end_POSTSUBSCRIPT .

Следующая теорема является следствием теоремы 5.

7.

Пусть

γ,Σ,D3𝛾Σ𝐷superscript3\gamma,\Sigma,D\subset\mathbb{R}^{3}italic_γ , roman_Σ , italic_D ⊂ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT

– замкнутая кривая, ограниченная двумерная поверхность, ограниченная область соответственно. Тогда

1) если

𝑨t+(rot𝑨)×v=gradψ,ψ=ψ(t,x),formulae-sequence𝑨𝑡rot𝑨𝑣grad𝜓𝜓𝜓𝑡𝑥\frac{\partial\boldsymbol{A}}{\partial t}+(\mathrm{rot}\,\boldsymbol{A})\times v% =\mathrm{grad}\,\psi,\quad\psi=\psi(t,x),divide start_ARG ∂ bold_italic_A end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + ( roman_rot bold_italic_A ) × italic_v = roman_grad italic_ψ , italic_ψ = italic_ψ ( italic_t , italic_x ) , (12)

то

Gt0t(γ)ω𝑨(t,)1=γω𝑨(t0,)1;subscriptsuperscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡𝛾subscriptsuperscript𝜔1𝑨𝑡subscript𝛾subscriptsuperscript𝜔1𝑨subscript𝑡0\int_{G_{t_{0}}^{t}(\gamma)}\omega^{1}_{\boldsymbol{A}(t,\cdot)}=\int_{\gamma}% \omega^{1}_{\boldsymbol{A}(t_{0},\cdot)};∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_γ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A ( italic_t , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_γ end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT ;

2) если

𝑨t+rot(𝑨×v)+vdiv𝑨=0,𝑨𝑡rot𝑨𝑣𝑣div𝑨0\frac{\partial\boldsymbol{A}}{\partial t}+\mathrm{rot}\,(\boldsymbol{A}\times v% )+v\,\mathrm{div}\,\boldsymbol{A}=0,divide start_ARG ∂ bold_italic_A end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + roman_rot ( bold_italic_A × italic_v ) + italic_v roman_div bold_italic_A = 0 , (13)

то

Gt0t(Σ)ω𝑨(t,)2=Σω𝑨(t0,)2;subscriptsuperscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡Σsubscriptsuperscript𝜔2𝑨𝑡subscriptΣsubscriptsuperscript𝜔2𝑨subscript𝑡0\int_{G_{t_{0}}^{t}(\Sigma)}\omega^{2}_{\boldsymbol{A}(t,\cdot)}=\int_{\Sigma}% \omega^{2}_{\boldsymbol{A}(t_{0},\cdot)};∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A ( italic_t , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT = ∫ start_POSTSUBSCRIPT roman_Σ end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT bold_italic_A ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT ;

3) если

ft+div(fv)=0,𝑓𝑡div𝑓𝑣0\frac{\partial f}{\partial t}+\mathrm{div}\,(fv)=0,divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + roman_div ( italic_f italic_v ) = 0 , (14)

то

Gt0t(D)ωf(t,)3=Dωf(t0,)3.subscriptsuperscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡𝐷subscriptsuperscript𝜔3𝑓𝑡subscript𝐷subscriptsuperscript𝜔3𝑓subscript𝑡0\int_{G_{t_{0}}^{t}(D)}\omega^{3}_{f(t,\cdot)}=\int_{D}\omega^{3}_{f(t_{0},% \cdot)}.∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_D ) end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_f ( italic_t , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT = ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_D end_POSTSUBSCRIPT italic_ω start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_f ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , ⋅ ) end_POSTSUBSCRIPT .
5.

Докажите равенство

rot(𝒂×𝒃)=[𝒂,𝒃]+𝒂div𝒃𝒃div𝒂.rot𝒂𝒃𝒂𝒃𝒂div𝒃𝒃div𝒂\mathrm{rot}\,(\boldsymbol{a}\times\boldsymbol{b})=[\boldsymbol{a},\boldsymbol% {b}]+\boldsymbol{a}\,\mathrm{div}\,\boldsymbol{b}-\boldsymbol{b}\,\mathrm{div}% \,\boldsymbol{a}.roman_rot ( bold_italic_a × bold_italic_b ) = [ bold_italic_a , bold_italic_b ] + bold_italic_a roman_div bold_italic_b - bold_italic_b roman_div bold_italic_a .

Квадратными скобками обозначен коммутатор векторных полей:

[𝒂,𝒃]=𝒂x𝒃𝒃x𝒂.𝒂𝒃𝒂𝑥𝒃𝒃𝑥𝒂[\boldsymbol{a},\boldsymbol{b}]=\frac{\partial\boldsymbol{a}}{\partial x}% \boldsymbol{b}-\frac{\partial\boldsymbol{b}}{\partial x}\boldsymbol{a}.[ bold_italic_a , bold_italic_b ] = divide start_ARG ∂ bold_italic_a end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG bold_italic_b - divide start_ARG ∂ bold_italic_b end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG bold_italic_a .

Пусть v(t,x)𝑣𝑡𝑥v(t,x)italic_v ( italic_t , italic_x ) – векторное поле скоростей идеальной жидкости, которая находится под действием потенциальных массовых сил и у которой плотность является функцией давления.

Можно показать [5], что в этих предположениях верно уравнение (13), в котором 𝑨=rotv.𝑨rot𝑣\boldsymbol{A}=\mathrm{rot}\,v.bold_italic_A = roman_rot italic_v .

Знаменитые теоремы Гельмгольца о вихрях являются следствием теорем 6, 7.

Аналогично, в указанных предположениях векторное поле v𝑣vitalic_v удовлетворяет уравнению (12), в котором положили 𝑨=v𝑨𝑣\boldsymbol{A}=vbold_italic_A = italic_v. В этом случае теорема 7 дает теорему Томпсона о циркуляции скорости.

Кроме того, (14) – это уравнение неразрывности из механики сплошной среды.

3.3. Некоторые обобщения

2.

Верна формула

Lv~((dt)ω)=(dt)(ωt+Lvω).subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝜔𝑑𝑡𝜔𝑡subscript𝐿𝑣𝜔L_{\tilde{v}}\big{(}(dt)\wedge\omega\big{)}=(dt)\wedge\Big{(}\frac{\partial% \omega}{\partial t}+L_{v}\omega\Big{)}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( ( italic_d italic_t ) ∧ italic_ω ) = ( italic_d italic_t ) ∧ ( divide start_ARG ∂ italic_ω end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ) .

Действительно,

Lv~((dt)ω)=(Lv~(dt))ω+(dt)Lv~ω,subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝜔subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝜔𝑑𝑡subscript𝐿~𝑣𝜔L_{\tilde{v}}\big{(}(dt)\wedge\omega\big{)}=\big{(}L_{\tilde{v}}(dt)\big{)}% \wedge\omega+(dt)\wedge L_{\tilde{v}}\omega,italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( ( italic_d italic_t ) ∧ italic_ω ) = ( italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( italic_d italic_t ) ) ∧ italic_ω + ( italic_d italic_t ) ∧ italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_ω ,

и Lv~(dt)=dLv~t=0.subscript𝐿~𝑣𝑑𝑡𝑑subscript𝐿~𝑣𝑡0L_{\tilde{v}}(dt)=dL_{\tilde{v}}t=0.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT ( italic_d italic_t ) = italic_d italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 . Теперь предложение вытекает из теоремы 4.

Любую klimit-from𝑘k-italic_k -форму на M~~𝑀\tilde{M}over~ start_ARG italic_M end_ARG можно представить в виде

μ=μ++dtμ,𝜇superscript𝜇𝑑𝑡superscript𝜇\mu=\mu^{+}+dt\wedge\mu^{-},italic_μ = italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT + italic_d italic_t ∧ italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT - end_POSTSUPERSCRIPT ,

где

μ+superscript𝜇\displaystyle\mu^{+}italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT =i1<<ikμi1ik+(t,x)dxi1dxik,absentsubscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘subscriptsuperscript𝜇subscript𝑖1subscript𝑖𝑘𝑡𝑥𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘\displaystyle=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k}}\mu^{+}_{i_{1}\ldots i_{k}}(t,x)dx^{i_{% 1}}\wedge\ldots\wedge dx^{i_{k}},= ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ,
μsuperscript𝜇\displaystyle\mu^{-}italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT - end_POSTSUPERSCRIPT =i1<<ik1μi1ik1(t,x)dxi1dxik1.absentsubscriptsubscript𝑖1subscript𝑖𝑘1subscriptsuperscript𝜇subscript𝑖1subscript𝑖𝑘1𝑡𝑥𝑑superscript𝑥subscript𝑖1𝑑superscript𝑥subscript𝑖𝑘1\displaystyle=\sum_{i_{1}<\ldots<i_{k-1}}\mu^{-}_{i_{1}\ldots i_{k-1}}(t,x)dx^% {i_{1}}\wedge\ldots\wedge dx^{i_{k-1}}.= ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT < … < italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT - end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT … italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x ) italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT ∧ … ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_k - 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT .

Комбинируя предложение 2 и теорему 4, получаем следующий результат.

8.

Верна формула

Lv~μ=μ+t+Lvμ++(dt)(ivtμ++μt+Lvμ).subscript𝐿~𝑣𝜇superscript𝜇𝑡subscript𝐿𝑣superscript𝜇𝑑𝑡subscript𝑖𝑣𝑡superscript𝜇superscript𝜇𝑡subscript𝐿𝑣superscript𝜇L_{\tilde{v}}\mu=\frac{\partial\mu^{+}}{\partial t}+L_{v}\mu^{+}+(dt)\wedge% \Big{(}i_{\frac{\partial v}{\partial t}}\mu^{+}+\frac{\partial\mu^{-}}{% \partial t}+L_{v}\mu^{-}\Big{)}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_v end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_μ = divide start_ARG ∂ italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT + ( italic_d italic_t ) ∧ ( italic_i start_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_v end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT + end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT - end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT italic_μ start_POSTSUPERSCRIPT - end_POSTSUPERSCRIPT ) .

4. Интегральные инварианты уравнений Гамильтона

Рассмотрим систему уравнений Гамильтона

x˙i=Hpi,p˙i=Hxiformulae-sequencesuperscript˙𝑥𝑖𝐻subscript𝑝𝑖subscript˙𝑝𝑖𝐻superscript𝑥𝑖\dot{x}^{i}=\frac{\partial H}{\partial p_{i}},\quad\dot{p}_{i}=-\frac{\partial H% }{\partial x^{i}}over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , over˙ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG (15)

на симплектическом многообразии N𝑁Nitalic_N с каноническими локальными координатами

z=(x1,,xm,p1,,pm),H=H(t,x,p),tI=(t1,t2)formulae-sequence𝑧superscript𝑥1superscript𝑥𝑚subscript𝑝1subscript𝑝𝑚formulae-sequence𝐻𝐻𝑡𝑥𝑝𝑡𝐼subscript𝑡1subscript𝑡2z=(x^{1},\ldots,x^{m},p_{1},\ldots,p_{m}),\quad H=H(t,x,p),\quad t\in I=(t_{1}% ,t_{2})italic_z = ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) , italic_H = italic_H ( italic_t , italic_x , italic_p ) , italic_t ∈ italic_I = ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , italic_t start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT )

и симплектической формой

β=dpidxi.𝛽𝑑subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖\beta=dp_{i}\wedge dx^{i}.italic_β = italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT .

Через w𝑤witalic_w обозначим векторное поле этой системы:

w(t,z)=(Hp1,,Hpm,Hx1,,Hxm).𝑤𝑡𝑧𝐻subscript𝑝1𝐻subscript𝑝𝑚𝐻superscript𝑥1𝐻superscript𝑥𝑚w(t,z)=\Big{(}\frac{\partial H}{\partial p_{1}},\ldots,\frac{\partial H}{% \partial p_{m}},-\frac{\partial H}{\partial x^{1}},\ldots,-\frac{\partial H}{% \partial x^{m}}\Big{)}.italic_w ( italic_t , italic_z ) = ( divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , … , divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , … , - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) .

Наряду с системой (15) удобно изучать ее автономизированную версию

dtdτ=1,dxidτ=Hpi,dpidτ=Hxiformulae-sequence𝑑𝑡𝑑𝜏1formulae-sequence𝑑superscript𝑥𝑖𝑑𝜏𝐻subscript𝑝𝑖𝑑subscript𝑝𝑖𝑑𝜏𝐻superscript𝑥𝑖\frac{dt}{d\tau}=1,\quad\frac{dx^{i}}{d\tau}=\frac{\partial H}{\partial p_{i}}% ,\quad\frac{dp_{i}}{d\tau}=-\frac{\partial H}{\partial x^{i}}divide start_ARG italic_d italic_t end_ARG start_ARG italic_d italic_τ end_ARG = 1 , divide start_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_τ end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , divide start_ARG italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_τ end_ARG = - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG (16)

c векторным полем

w~(t,z)=(1,Hp1,,Hpm,Hx1,,Hxm).~𝑤𝑡𝑧1𝐻subscript𝑝1𝐻subscript𝑝𝑚𝐻superscript𝑥1𝐻superscript𝑥𝑚\tilde{w}(t,z)=\Big{(}1,\frac{\partial H}{\partial p_{1}},\ldots,\frac{% \partial H}{\partial p_{m}},-\frac{\partial H}{\partial x^{1}},\ldots,-\frac{% \partial H}{\partial x^{m}}\Big{)}.over~ start_ARG italic_w end_ARG ( italic_t , italic_z ) = ( 1 , divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , … , divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , … , - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) .

Фазовым пространством N~~𝑁\tilde{N}over~ start_ARG italic_N end_ARG системы (16) является расширенное фазовое пространство системы (15):

(t,z)N~=I×N.𝑡𝑧~𝑁𝐼𝑁(t,z)\in\tilde{N}=I\times N.( italic_t , italic_z ) ∈ over~ start_ARG italic_N end_ARG = italic_I × italic_N .

Пусть gτ:N~N~:superscript𝑔𝜏~𝑁~𝑁g^{\tau}:\tilde{N}\to\tilde{N}italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT : over~ start_ARG italic_N end_ARG → over~ start_ARG italic_N end_ARG – поток системы (16). Через Gt0t:NN:superscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡𝑁𝑁G_{t_{0}}^{t}:N\to Nitalic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT : italic_N → italic_N обозначим сдвиг вдоль решений системы (15):

dGt0t(z)dt=w(t,Gt0t(z)),Gt0t0(z)=z.formulae-sequence𝑑subscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝑧𝑑𝑡𝑤𝑡subscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝑧subscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0subscript𝑡0𝑧𝑧\frac{dG^{t}_{t_{0}}(z)}{dt}=w(t,G^{t}_{t_{0}}(z)),\quad G^{t_{0}}_{t_{0}}(z)=z.divide start_ARG italic_d italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_z ) end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG = italic_w ( italic_t , italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_z ) ) , italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_z ) = italic_z .
6.

Докажите равенство

gτ((t0,z))=(t0+τ,Gt0t0+τ(z)).superscript𝑔𝜏subscript𝑡0𝑧subscript𝑡0𝜏subscriptsuperscript𝐺subscript𝑡0𝜏subscript𝑡0𝑧g^{\tau}\big{(}(t_{0},z)\big{)}=\big{(}t_{0}+\tau,G^{t_{0}+\tau}_{t_{0}}(z)% \big{)}.italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , italic_z ) ) = ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ , italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT + italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_z ) ) .

Введем дифференциальную форму в пространстве N~~𝑁\tilde{N}over~ start_ARG italic_N end_ARG

α=pidxiHdt.𝛼subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝐻𝑑𝑡\alpha=p_{i}dx^{i}-Hdt.italic_α = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_H italic_d italic_t .
9.

Верна формула iw~dα=0subscript𝑖~𝑤𝑑𝛼0i_{\tilde{w}}d\alpha=0italic_i start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α = 0.

Обратно: если некоторое векторное поле u(t,z)𝑢𝑡𝑧u(t,z)italic_u ( italic_t , italic_z ) удовлетворяет равенству iudα=0subscript𝑖𝑢𝑑𝛼0i_{u}d\alpha=0italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_u end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α = 0, то u=λ(t,z)w~𝑢𝜆𝑡𝑧~𝑤u=\lambda(t,z)\tilde{w}italic_u = italic_λ ( italic_t , italic_z ) over~ start_ARG italic_w end_ARG.

Доказательство

Представим dα𝑑𝛼d\alphaitalic_d italic_α в виде

dα=dpidxidHdt=πiϰi,𝑑𝛼𝑑subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑑𝐻𝑑𝑡subscript𝜋𝑖superscriptitalic-ϰ𝑖d\alpha=dp_{i}\wedge dx^{i}-dH\wedge dt=\pi_{i}\wedge\varkappa^{i},italic_d italic_α = italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_d italic_H ∧ italic_d italic_t = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ,

где

πi=dpi+Hxidt,ϰi=dxiHpidt.formulae-sequencesubscript𝜋𝑖𝑑subscript𝑝𝑖𝐻superscript𝑥𝑖𝑑𝑡superscriptitalic-ϰ𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝐻subscript𝑝𝑖𝑑𝑡\pi_{i}=dp_{i}+\frac{\partial H}{\partial x^{i}}dt,\quad\varkappa^{i}=dx^{i}-% \frac{\partial H}{\partial p_{i}}dt.italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_t , italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_d italic_t .

Значение dα𝑑𝛼d\alphaitalic_d italic_α на векторах ξ,η𝜉𝜂\xi,\etaitalic_ξ , italic_η находится по формуле

dα(ξ,η)=πi(ξ)ϰi(η)πi(η)ϰi(ξ).𝑑𝛼𝜉𝜂subscript𝜋𝑖𝜉superscriptitalic-ϰ𝑖𝜂subscript𝜋𝑖𝜂superscriptitalic-ϰ𝑖𝜉d\alpha(\xi,\eta)=\pi_{i}(\xi)\varkappa^{i}(\eta)-\pi_{i}(\eta)\varkappa^{i}(% \xi).italic_d italic_α ( italic_ξ , italic_η ) = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_ξ ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_η ) - italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_η ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_ξ ) .

Поскольку

ϰi(w~)=πi(w~)=0,superscriptitalic-ϰ𝑖~𝑤subscript𝜋𝑖~𝑤0\varkappa^{i}(\tilde{w})=\pi_{i}(\tilde{w})=0,italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( over~ start_ARG italic_w end_ARG ) = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( over~ start_ARG italic_w end_ARG ) = 0 ,

будет

iw~dα=πi(w~)ϰi()πi()ϰi(w~)=0,subscript𝑖~𝑤𝑑𝛼subscript𝜋𝑖~𝑤superscriptitalic-ϰ𝑖subscript𝜋𝑖superscriptitalic-ϰ𝑖~𝑤0i_{\tilde{w}}d\alpha=\pi_{i}(\tilde{w})\varkappa^{i}(\cdot)-\pi_{i}(\cdot)% \varkappa^{i}(\tilde{w})=0,italic_i start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( over~ start_ARG italic_w end_ARG ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( ⋅ ) - italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( ⋅ ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( over~ start_ARG italic_w end_ARG ) = 0 ,

и первая часть теоремы доказана.

Докажем вторую часть:

iudα=πi(u)ϰi()πi()ϰi(u)=0.subscript𝑖𝑢𝑑𝛼subscript𝜋𝑖𝑢superscriptitalic-ϰ𝑖subscript𝜋𝑖superscriptitalic-ϰ𝑖𝑢0i_{u}d\alpha=\pi_{i}(u)\varkappa^{i}(\cdot)-\pi_{i}(\cdot)\varkappa^{i}(u)=0.italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_u end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_u ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( ⋅ ) - italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( ⋅ ) italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_u ) = 0 .

Т. к. формы πi,ϰi,i=1,,mformulae-sequencesubscript𝜋𝑖superscriptitalic-ϰ𝑖𝑖1𝑚\pi_{i},\varkappa^{i},\quad i=1,\ldots,mitalic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT , italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , italic_i = 1 , … , italic_m линейно независимы, мы получаем, что

ϰi(u)=πi(u)=0.superscriptitalic-ϰ𝑖𝑢subscript𝜋𝑖𝑢0\varkappa^{i}(u)=\pi_{i}(u)=0.italic_ϰ start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_u ) = italic_π start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_u ) = 0 .

Откуда, полагая u=(ut,ux,up),𝑢subscript𝑢𝑡subscript𝑢𝑥subscript𝑢𝑝u=(u_{t},u_{x},u_{p}),italic_u = ( italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT , italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT , italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_p end_POSTSUBSCRIPT ) , находим

up+Hxut=0,uxHput=0.formulae-sequencesubscript𝑢𝑝𝐻𝑥subscript𝑢𝑡0subscript𝑢𝑥𝐻𝑝subscript𝑢𝑡0u_{p}+\frac{\partial H}{\partial x}u_{t}=0,\quad u_{x}-\frac{\partial H}{% \partial p}u_{t}=0.italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_p end_POSTSUBSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT = 0 , italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p end_ARG italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT = 0 .

Что и завершает доказательство.

ЧТД

Отметим одно следствие теоремы 9. Предположим, что гамильтониан H𝐻Hitalic_H не зависит от t𝑡titalic_t. Тогда H𝐻Hitalic_H – первый интеграл уравнений Гамильтона. Предположим, что поверхность уровня интеграла энергии

Eh={H(z)=h}N~subscript𝐸𝐻𝑧~𝑁E_{h}=\{H(z)=h\}\subset\tilde{N}italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT = { italic_H ( italic_z ) = italic_h } ⊂ over~ start_ARG italic_N end_ARG

неособая: dHEh0evaluated-at𝑑𝐻subscript𝐸0dH\mid_{E_{h}}\neq 0italic_d italic_H ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ≠ 0. Не сужая общности можно считать, что в некоторой области многообразия Ehsubscript𝐸E_{h}italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT имеет место неравенство

Hp10.𝐻subscript𝑝10\frac{\partial H}{\partial p_{1}}\neq 0.divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ≠ 0 .

Этого неравенства можно добиться каноническими перестановками 222Каноническими перестановками мы называем замены координат (x,p)(X,P)maps-to𝑥𝑝𝑋𝑃(x,p)\mapsto(X,P)( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_X , italic_P ) вида Xi=pi,Pi=xi,Ps=ps,Xs=xs,siformulae-sequencesuperscript𝑋𝑖subscript𝑝𝑖formulae-sequencesubscript𝑃𝑖superscript𝑥𝑖formulae-sequencesubscript𝑃𝑠subscript𝑝𝑠formulae-sequencesuperscript𝑋𝑠superscript𝑥𝑠𝑠𝑖X^{i}=-p_{i},\quad P_{i}=x^{i},\quad P_{s}=p_{s},\quad X^{s}=x^{s},\quad s\neq iitalic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = - italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT = italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT , italic_s ≠ italic_i или Xi=xj,Xj=xi,Pi=pj,Pj=piformulae-sequencesuperscript𝑋𝑖superscript𝑥𝑗formulae-sequencesuperscript𝑋𝑗superscript𝑥𝑖formulae-sequencesubscript𝑃𝑖subscript𝑝𝑗subscript𝑃𝑗subscript𝑝𝑖X^{i}=x^{j},\quad X^{j}=x^{i},\quad P_{i}=p_{j},\quad P_{j}=p_{i}italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT = italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT и их композиции. Из результатов раздела 7 следует, что канонические перестановки переводят уравнения Гамильтона в уравнения Гамильтона с тем же гамильтонианом..

Тогда по теореме о неявной функции поверхность Ehsubscript𝐸E_{h}italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT локально задается графиком

p1=g(x1,,xm,p2,,pm,h)subscript𝑝1𝑔superscript𝑥1superscript𝑥𝑚subscript𝑝2subscript𝑝𝑚p_{1}=g(x^{1},\ldots,x^{m},p_{2},\ldots,p_{m},h)italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = italic_g ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT , italic_h ) (17)

и x1,,xm,p2,,pmsuperscript𝑥1superscript𝑥𝑚subscript𝑝2subscript𝑝𝑚x^{1},\ldots,x^{m},p_{2},\ldots,p_{m}italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT – локальные координаты на Ehsubscript𝐸E_{h}italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT.

Тогда

αEh=k=2mpkdxk(g(T,x2,,xm,p2,,pm,h))dThdt,T:=x1.formulae-sequenceevaluated-at𝛼subscript𝐸superscriptsubscript𝑘2𝑚subscript𝑝𝑘𝑑superscript𝑥𝑘𝑔𝑇superscript𝑥2superscript𝑥𝑚subscript𝑝2subscript𝑝𝑚𝑑𝑇𝑑𝑡assign𝑇superscript𝑥1\alpha\mid_{E_{h}}=\sum_{k=2}^{m}p_{k}dx^{k}-\big{(}-g(T,x^{2},\ldots,x^{m},p_% {2},\ldots,p_{m},h)\big{)}dT-hdt,\quad T:=x^{1}.italic_α ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_k = 2 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT - ( - italic_g ( italic_T , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT , italic_h ) ) italic_d italic_T - italic_h italic_d italic_t , italic_T := italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT .

Таким образом, по теореме 9 и с учетом того, что d(hdt)=0𝑑𝑑𝑡0d(hdt)=0italic_d ( italic_h italic_d italic_t ) = 0, интегральные кривые уравнений Гамильтона, лежащие в расширенном фазовом пространстве на Ehsubscript𝐸E_{h}italic_E start_POSTSUBSCRIPT italic_h end_POSTSUBSCRIPT, совпадают с интегральными кривыми уравнений

dx1dT=1,dpidT=xi,dxidT=pi,i=2,,m,formulae-sequence𝑑superscript𝑥1𝑑𝑇1formulae-sequence𝑑subscript𝑝𝑖𝑑𝑇superscript𝑥𝑖formulae-sequence𝑑superscript𝑥𝑖𝑑𝑇subscript𝑝𝑖𝑖2𝑚\frac{dx^{1}}{dT}=1,\quad\frac{dp_{i}}{dT}=-\frac{\partial\mathscr{H}}{% \partial x^{i}},\quad\frac{dx^{i}}{dT}=\frac{\partial\mathscr{H}}{\partial p_{% i}},\quad i=2,\ldots,m,divide start_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_T end_ARG = 1 , divide start_ARG italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_T end_ARG = - divide start_ARG ∂ script_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , divide start_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_T end_ARG = divide start_ARG ∂ script_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG , italic_i = 2 , … , italic_m ,

где (T,x2,,xm,p2,,pm,h)=g(T,x2,,xm,p2,,pm,h).𝑇superscript𝑥2superscript𝑥𝑚subscript𝑝2subscript𝑝𝑚𝑔𝑇superscript𝑥2superscript𝑥𝑚subscript𝑝2subscript𝑝𝑚\mathscr{H}(T,x^{2},\ldots,x^{m},p_{2},\ldots,p_{m},h)=-g(T,x^{2},\ldots,x^{m}% ,p_{2},\ldots,p_{m},h).script_H ( italic_T , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT , italic_h ) = - italic_g ( italic_T , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT , italic_h ) .

10.

Форма α𝛼\alphaitalic_α является относительным интегральным инвариантом (Пуанкаре-Картана) системы (16):

Lw~α=d,=piHpiH.formulae-sequencesubscript𝐿~𝑤𝛼𝑑subscript𝑝𝑖𝐻subscript𝑝𝑖𝐻L_{\tilde{w}}\alpha=d\mathscr{F},\quad\mathscr{F}=p_{i}\frac{\partial H}{% \partial p_{i}}-H.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_α = italic_d script_F , script_F = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG - italic_H . (18)

Доказательство

Эта теорема доказывается прямым вычислением с помощью формулы (4). Но удобней использовать формулу гомотопии и теорему 9:

Lw~α=diw~α+iw~dα,diw~α=d.formulae-sequencesubscript𝐿~𝑤𝛼𝑑subscript𝑖~𝑤𝛼subscript𝑖~𝑤𝑑𝛼𝑑subscript𝑖~𝑤𝛼𝑑L_{\tilde{w}}\alpha=di_{\tilde{w}}\alpha+i_{\tilde{w}}d\alpha,\quad di_{\tilde% {w}}\alpha=d\mathscr{F}.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_α = italic_d italic_i start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_α + italic_i start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α , italic_d italic_i start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_α = italic_d script_F .

ЧТД

Если функция Гамильтона H𝐻Hitalic_H допускает преобразование Лежандра по импульсам, то \mathscr{F}script_F – это лагранжиан соответствующей системы уравнений Лагранжа.

11.

Пусть γN~𝛾~𝑁\gamma\subset\tilde{N}italic_γ ⊂ over~ start_ARG italic_N end_ARG – гладкая замкнутая кривая. Тогда интеграл

gτ(γ)αsubscriptsuperscript𝑔𝜏𝛾𝛼\int_{g^{\tau}(\gamma)}\alpha∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_γ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_α

не зависит от τ𝜏\tauitalic_τ.

Эта теорема является следствием теоремы 3.

ЧТД

3.

Из замечания 1 следует, что форма dα𝑑𝛼d\alphaitalic_d italic_α является интегральным инвариантом: Lw~dα=0.subscript𝐿~𝑤𝑑𝛼0L_{\tilde{w}}d\alpha=0.italic_L start_POSTSUBSCRIPT over~ start_ARG italic_w end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α = 0 .

12.

Пусть ΣN~Σ~𝑁\Sigma\subset\tilde{N}roman_Σ ⊂ over~ start_ARG italic_N end_ARG – относительно компактное гладкое двумерное подмногообразие. Тогда интеграл

gτ(Σ)𝑑αsubscriptsuperscript𝑔𝜏Σdifferential-d𝛼\int_{g^{\tau}(\Sigma)}d\alpha∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_τ end_POSTSUPERSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_α

не зависит от τ.𝜏\tau.italic_τ .

Эта теорема является следствием теоремы 2.

13.

Пусть ΣNΣ𝑁\Sigma\subset Nroman_Σ ⊂ italic_N – относительно компактное гладкое двумерное подмногообразие. Тогда интеграл

Gt0t(Σ)βsubscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0Σ𝛽\int_{G^{t}_{t_{0}}(\Sigma)}\beta∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( roman_Σ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_β

не зависит от t,t0𝑡subscript𝑡0t,t_{0}italic_t , italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT.

Доказательство. Эта теорема является следствием теоремы 5. Действительно, поскольку

dzβ=0,iwβ=dzH,formulae-sequencesubscript𝑑𝑧𝛽0subscript𝑖𝑤𝛽subscript𝑑𝑧𝐻d_{z}\beta=0,\quad i_{w}\beta=-d_{z}H,italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_β = 0 , italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_β = - italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_H ,

имеем

βt+Lwβ=dziwβ+iwdzβ=0.𝛽𝑡subscript𝐿𝑤𝛽subscript𝑑𝑧subscript𝑖𝑤𝛽subscript𝑖𝑤subscript𝑑𝑧𝛽0\frac{\partial\beta}{\partial t}+L_{w}\beta=d_{z}i_{w}\beta+i_{w}d_{z}\beta=0.divide start_ARG ∂ italic_β end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_β = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_β + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_β = 0 .

ЧТД

2.

Из теоремы 13 следует, что Gt0tsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0G^{t}_{t_{0}}italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT сохраняет форму β::𝛽absent\beta:italic_β :

(Gt0t)β=β,subscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝛽𝛽(G^{t}_{t_{0}})_{*}\beta=\beta,( italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT italic_β = italic_β , (19)

т.е. сдвиг вдоль траекторий гамильтоновой системы является симплектическим отображением.

Из формулы (19) следует, что сдвиг вдоль траекторий системы уравнений Гамильтона сохраняет фазовый объем:

(Gt0t)ϖ=ϖ,ϖ=ββmсомножителей.formulae-sequencesubscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0italic-ϖitalic-ϖitalic-ϖsubscript𝛽𝛽𝑚сомножителей(G^{t}_{t_{0}})_{*}\varpi=\varpi,\quad\varpi=\underbrace{\beta\wedge\ldots% \wedge\beta}_{m\,\,\mbox{\T2A\cyrs\T2A\cyro\T2A\cyrm\T2A\cyrn\T2A\cyro% \T2A\cyrzh\T2A\cyri\T2A\cyrt\T2A\cyre\T2A\cyrl\T2A\cyre\T2A\cyrishrt}}.( italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ) start_POSTSUBSCRIPT ∗ end_POSTSUBSCRIPT italic_ϖ = italic_ϖ , italic_ϖ = under⏟ start_ARG italic_β ∧ … ∧ italic_β end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_m сомножителей end_POSTSUBSCRIPT .
14.

Если γN𝛾𝑁\gamma\subset Nitalic_γ ⊂ italic_N – замкнутая кривая, то интеграл

Gt0t(γ)pi𝑑xisubscriptsubscriptsuperscript𝐺𝑡subscript𝑡0𝛾subscript𝑝𝑖differential-dsuperscript𝑥𝑖\int_{G^{t}_{t_{0}}(\gamma)}p_{i}dx^{i}∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT ( italic_γ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT

не зависит от t,t0𝑡subscript𝑡0t,t_{0}italic_t , italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT.

Эта теорема является следствием теоремы 5. Действительно,

ζt+Lwζ=dziwζ+iwdzζ=dz(piHpiH),ζ=pidxi.formulae-sequence𝜁𝑡subscript𝐿𝑤𝜁subscript𝑑𝑧subscript𝑖𝑤𝜁subscript𝑖𝑤subscript𝑑𝑧𝜁subscript𝑑𝑧subscript𝑝𝑖𝐻subscript𝑝𝑖𝐻𝜁subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖\frac{\partial\zeta}{\partial t}+L_{w}\zeta=d_{z}i_{w}\zeta+i_{w}d_{z}\zeta=d_% {z}\Big{(}p_{i}\frac{\partial H}{\partial p_{i}}-H\Big{)},\quad\zeta=p_{i}dx^{% i}.divide start_ARG ∂ italic_ζ end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_L start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_ζ = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_ζ + italic_i start_POSTSUBSCRIPT italic_w end_POSTSUBSCRIPT italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT italic_ζ = italic_d start_POSTSUBSCRIPT italic_z end_POSTSUBSCRIPT ( italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG - italic_H ) , italic_ζ = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT .
7.

Рассмотрим систему с гамильтонианом

H(t,x,p),x=(x1,,xm),p=(p1,,pm)m,t.formulae-sequence𝐻𝑡𝑥𝑝𝑥superscript𝑥1superscript𝑥𝑚𝑝subscript𝑝1subscript𝑝𝑚superscript𝑚𝑡H(t,x,p),\quad x=(x^{1},\ldots,x^{m}),\quad p=(p_{1},\ldots,p_{m})\in\mathbb{R% }^{m},\quad t\in\mathbb{R}.italic_H ( italic_t , italic_x , italic_p ) , italic_x = ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) , italic_p = ( italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) ∈ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_t ∈ blackboard_R .

Гамильтониан однороден по импульсам:

H(t,x,λp)=λH(t,x,p),λ>0.formulae-sequence𝐻𝑡𝑥𝜆𝑝𝜆𝐻𝑡𝑥𝑝for-all𝜆0H(t,x,\lambda p)=\lambda H(t,x,p),\quad\forall\lambda>0.italic_H ( italic_t , italic_x , italic_λ italic_p ) = italic_λ italic_H ( italic_t , italic_x , italic_p ) , ∀ italic_λ > 0 .

Напомним, что для таких однородных функций верна теорема Эйлера:

H=piHpi.𝐻subscript𝑝𝑖𝐻subscript𝑝𝑖H=p_{i}\frac{\partial H}{\partial p_{i}}.italic_H = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG .

Через γN𝛾𝑁\gamma\subset Nitalic_γ ⊂ italic_N обозначим компактный отрезок гладкой кривой. Доказать, что интеграл

Gt0t(γ)pi𝑑xisubscriptsuperscriptsubscript𝐺subscript𝑡0𝑡𝛾subscript𝑝𝑖differential-dsuperscript𝑥𝑖\int_{G_{t_{0}}^{t}(\gamma)}p_{i}dx^{i}∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_G start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_γ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT

не зависит от t,t0𝑡subscript𝑡0t,t_{0}italic_t , italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT.

8.

Пусть гамильтониан H𝐻Hitalic_H – такой же, как в задаче (7). Зафиксируем начальное условие x(0)=x^𝑥0^𝑥x(0)=\hat{x}italic_x ( 0 ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG, а начальное условие p(0)=p^𝑝0^𝑝p(0)=\hat{p}italic_p ( 0 ) = over^ start_ARG italic_p end_ARG будем считать параметром.

Соответствующее решение уравнений Гамильтона имеет вид x(t,p^),p(t,p^).𝑥𝑡^𝑝𝑝𝑡^𝑝x(t,\hat{p}),p(t,\hat{p}).italic_x ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) , italic_p ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) . Доказать равенство:

xi(t,p^)p^spi(t,p^)=0,s=1,,m.formulae-sequencesuperscript𝑥𝑖𝑡^𝑝subscript^𝑝𝑠subscript𝑝𝑖𝑡^𝑝0𝑠1𝑚\frac{\partial x^{i}(t,\hat{p})}{\partial\hat{p}_{s}}p_{i}(t,\hat{p})=0,\quad s% =1,\ldots,m.divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) = 0 , italic_s = 1 , … , italic_m . (20)

Указание: проверить равенство при t=0𝑡0t=0italic_t = 0 и доказать, что

ddt(xi(t,p^)p^spi(t,p^))=0.𝑑𝑑𝑡superscript𝑥𝑖𝑡^𝑝subscript^𝑝𝑠subscript𝑝𝑖𝑡^𝑝0\frac{d}{dt}\Big{(}\frac{\partial x^{i}(t,\hat{p})}{\partial\hat{p}_{s}}p_{i}(% t,\hat{p})\Big{)}=0.divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_t end_ARG ( divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , over^ start_ARG italic_p end_ARG ) ) = 0 .

Используя результат задачи 4, можно показать, что форма pidtdxisubscript𝑝𝑖𝑑𝑡𝑑superscript𝑥𝑖p_{i}dt\wedge dx^{i}italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_t ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT является относительным интегральным инвариантом системы (16), а форма dtdpidxi𝑑𝑡𝑑subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖dt\wedge dp_{i}\wedge dx^{i}italic_d italic_t ∧ italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT – абсолютным.

5. Характеристическое свойство уравнения Гамильтона-Якоби

15.

1) Предположим, что функция S=S(t,x)𝑆𝑆𝑡𝑥S=S(t,x)italic_S = italic_S ( italic_t , italic_x ) удовлетворяет уравнению Гамильтона-Якоби:

H(t,x,Sx)+St=0.𝐻𝑡𝑥𝑆𝑥𝑆𝑡0H\Big{(}t,x,\frac{\partial S}{\partial x}\Big{)}+\frac{\partial S}{\partial t}% =0.italic_H ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) + divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = 0 .

Тогда график

Γ={pi=Sxi(t,x),i=1,,m}Γformulae-sequencesubscript𝑝𝑖𝑆superscript𝑥𝑖𝑡𝑥𝑖1𝑚\Gamma=\Big{\{}p_{i}=\frac{\partial S}{\partial x^{i}}(t,x),\quad i=1,\ldots,m% \Big{\}}roman_Γ = { italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_t , italic_x ) , italic_i = 1 , … , italic_m }

является m+1𝑚1m+1italic_m + 1-мерной инвариантной поверхностью уравнений (16) в расширенном фазовом пространстве N~~𝑁\tilde{N}over~ start_ARG italic_N end_ARG. Другими словами, многообразие ΓΓ\Gammaroman_Γ состоит из траекторий системы (16).

2) Обратно, пусть поверхность с графиком

p=Sx,S=S(t,x)formulae-sequence𝑝𝑆𝑥𝑆𝑆𝑡𝑥p=\frac{\partial S}{\partial x},\quad S=S(t,x)italic_p = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG , italic_S = italic_S ( italic_t , italic_x )

инвариантна относительно потока системы (16). Тогда найдется функция времени ψ𝜓\psiitalic_ψ такая, что функция S𝑆Sitalic_S удовлетворяет уравнению

H(t,x,Sx)+St=ψ(t).𝐻𝑡𝑥𝑆𝑥𝑆𝑡𝜓𝑡H\Big{(}t,x,\frac{\partial S}{\partial x}\Big{)}+\frac{\partial S}{\partial t}% =\psi(t).italic_H ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) + divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = italic_ψ ( italic_t ) .

(Функция S~=Sψ𝑑t~𝑆𝑆𝜓differential-d𝑡\tilde{S}=S-\int\psi dtover~ start_ARG italic_S end_ARG = italic_S - ∫ italic_ψ italic_d italic_t удовлетворяет уравнению Гамильтона-Якоби.)

3) если S𝑆Sitalic_S – решение уравнения Гамильтона-Якоби, то αΓ=dSevaluated-at𝛼Γ𝑑𝑆\alpha\mid_{\Gamma}=dSitalic_α ∣ start_POSTSUBSCRIPT roman_Γ end_POSTSUBSCRIPT = italic_d italic_S.

Последнее утверждение очевидно, докажем 1).

Переменные t,x𝑡𝑥t,xitalic_t , italic_x являются локальными координатами на поверхности ΓΓ\Gammaroman_Γ.

Пусть x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – решение системы

x˙i=Hpi(t,x,Sx(t,x)).superscript˙𝑥𝑖𝐻subscript𝑝𝑖𝑡𝑥𝑆𝑥𝑡𝑥\dot{x}^{i}=\frac{\partial H}{\partial p_{i}}\Big{(}t,x,\frac{\partial S}{% \partial x}(t,x)\Big{)}.over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ( italic_t , italic_x ) ) .

Покажем, что

x(t),p(t)=Sx(t,x(t))𝑥𝑡𝑝𝑡𝑆𝑥𝑡𝑥𝑡x(t),\quad p(t)=\frac{\partial S}{\partial x}(t,x(t))italic_x ( italic_t ) , italic_p ( italic_t ) = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ( italic_t , italic_x ( italic_t ) )

– решение уравнений Гамильтона.

Действительно, введем функцию

F(t,x)=H(t,x,Sx).𝐹𝑡𝑥𝐻𝑡𝑥𝑆𝑥F(t,x)=H\Big{(}t,x,\frac{\partial S}{\partial x}\Big{)}.italic_F ( italic_t , italic_x ) = italic_H ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) .

Тогда

Fxi=Hxi+Hps2Sxixs.𝐹superscript𝑥𝑖𝐻superscript𝑥𝑖𝐻subscript𝑝𝑠superscript2𝑆superscript𝑥𝑖superscript𝑥𝑠\frac{\partial F}{\partial x^{i}}=\frac{\partial H}{\partial x^{i}}+\frac{% \partial H}{\partial p_{s}}\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{i}\partial x^{s}}.divide start_ARG ∂ italic_F end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG . (21)

Имеем

p˙ksubscript˙𝑝𝑘\displaystyle\dot{p}_{k}over˙ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_k end_POSTSUBSCRIPT =2Stxk+Hps2Sxkxs=2Stxk+FxkHxkabsentsuperscript2𝑆𝑡superscript𝑥𝑘𝐻subscript𝑝𝑠superscript2𝑆superscript𝑥𝑘superscript𝑥𝑠superscript2𝑆𝑡superscript𝑥𝑘𝐹superscript𝑥𝑘𝐻superscript𝑥𝑘\displaystyle=\frac{\partial^{2}S}{\partial t\partial x^{k}}+\frac{\partial H}% {\partial p_{s}}\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{k}\partial x^{s}}=\frac{% \partial^{2}S}{\partial t\partial x^{k}}+\frac{\partial F}{\partial x^{k}}-% \frac{\partial H}{\partial x^{k}}= divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_s end_POSTSUBSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_s end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG ∂ italic_F end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG
=xk(St+F)Hxk=Hxk.absentsuperscript𝑥𝑘𝑆𝑡𝐹𝐻superscript𝑥𝑘𝐻superscript𝑥𝑘\displaystyle=\frac{\partial}{\partial x^{k}}\Big{(}\frac{\partial S}{\partial t% }+F\Big{)}-\frac{\partial H}{\partial x^{k}}=-\frac{\partial H}{\partial x^{k}}.= divide start_ARG ∂ end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_F ) - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = - divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG .

Докажем 2). Для этого продифференцируем по времени равенство

pi(t)=Sxi(t,x(t)),subscript𝑝𝑖𝑡𝑆superscript𝑥𝑖𝑡𝑥𝑡p_{i}(t)=\frac{\partial S}{\partial x^{i}}(t,x(t)),italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t ) = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_t , italic_x ( italic_t ) ) ,

где x(t),p(t)𝑥𝑡𝑝𝑡x(t),p(t)italic_x ( italic_t ) , italic_p ( italic_t ) – решение уравнений Гамильтона. Имеем:

Hxi=2SxixrHpr+2Sxit.𝐻superscript𝑥𝑖superscript2𝑆superscript𝑥𝑖superscript𝑥𝑟𝐻subscript𝑝𝑟superscript2𝑆superscript𝑥𝑖𝑡-\frac{\partial H}{\partial x^{i}}=\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{i}\partial x% ^{r}}\frac{\partial H}{\partial p_{r}}+\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{i}% \partial t}.- divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_r end_POSTSUBSCRIPT end_ARG + divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_t end_ARG .

Используя формулу (21), получаем

xi(St+F)=0.superscript𝑥𝑖𝑆𝑡𝐹0\frac{\partial}{\partial x^{i}}\Big{(}\frac{\partial S}{\partial t}+F\Big{)}=0.divide start_ARG ∂ end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_F ) = 0 .

ЧТД

Утверждение 3) теоремы влечет влечет два следствия.

Во-первых, поскольку операции дифференцирования и сужения перестановочны, имеем

dαΓ=0.evaluated-at𝑑𝛼Γ0d\alpha\mid_{\Gamma}=0.italic_d italic_α ∣ start_POSTSUBSCRIPT roman_Γ end_POSTSUBSCRIPT = 0 .

Во-вторых, если (τ,x(τ),p(τ))𝜏𝑥𝜏𝑝𝜏(\tau,x(\tau),p(\tau))( italic_τ , italic_x ( italic_τ ) , italic_p ( italic_τ ) ) – решение системы (16), лежащее на поверхности ΓΓ\Gammaroman_Γ, то верна формула

S(t,x(t))S(t0,x(t0))𝑆𝑡𝑥𝑡𝑆subscript𝑡0𝑥subscript𝑡0\displaystyle S(t,x(t))-S(t_{0},x(t_{0}))italic_S ( italic_t , italic_x ( italic_t ) ) - italic_S ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , italic_x ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT ) ) =t0t(pi(τ)x˙i(τ)H(τ,(x(τ),p(τ)))dτ\displaystyle=\int_{t_{0}}^{t}\big{(}p_{i}(\tau)\dot{x}^{i}(\tau)-H(\tau,(x(% \tau),p(\tau))\big{)}d\tau= ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_τ ) - italic_H ( italic_τ , ( italic_x ( italic_τ ) , italic_p ( italic_τ ) ) ) italic_d italic_τ
=t0tL(τ,x(τ),x˙(τ))𝑑τ,absentsuperscriptsubscriptsubscript𝑡0𝑡𝐿𝜏𝑥𝜏˙𝑥𝜏differential-d𝜏\displaystyle=\int_{t_{0}}^{t}L(\tau,x(\tau),\dot{x}(\tau))d\tau,= ∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT italic_L ( italic_τ , italic_x ( italic_τ ) , over˙ start_ARG italic_x end_ARG ( italic_τ ) ) italic_d italic_τ , (22)

где L𝐿Litalic_L – лагранжиан.

Второе равенство в этой формуле имеет место только если к функции H𝐻Hitalic_H можно корректно применить преобразование Лежандра по импульсам. Действительно,

pi(τ)x˙i(τ)H(τ,(x(τ),p(τ))=pi(τ)HxiH(τ,(x(τ),p(τ)).p_{i}(\tau)\dot{x}^{i}(\tau)-H(\tau,(x(\tau),p(\tau))=p_{i}(\tau)\frac{% \partial H}{\partial x^{i}}-H(\tau,(x(\tau),p(\tau)).italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_τ ) - italic_H ( italic_τ , ( italic_x ( italic_τ ) , italic_p ( italic_τ ) ) = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - italic_H ( italic_τ , ( italic_x ( italic_τ ) , italic_p ( italic_τ ) ) .

Для систем классической механики с преобразованием Лежандра проблем не возникает.

Отметим, что если гамильтониан H𝐻Hitalic_H однороден по импульсам, как в задаче 7, то первая строчка формулы (22) приобретает вид

S(t,x(t))=S(t0,x(t0)).𝑆𝑡𝑥𝑡𝑆subscript𝑡0𝑥subscript𝑡0S(t,x(t))=S(t_{0},x(t_{0})).italic_S ( italic_t , italic_x ( italic_t ) ) = italic_S ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT , italic_x ( italic_t start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT ) ) .

6. Уравнение эйконала и лемма Гаусса

6.1. Уравнение эйконала

Пусть M𝑀Mitalic_M – риманово многообразие c локальными координатами x=(x1,,xm)𝑥superscript𝑥1superscript𝑥𝑚x=(x^{1},\ldots,x^{m})italic_x = ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) и метрикой gij(x)subscript𝑔𝑖𝑗𝑥g_{ij}(x)italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ).

Пусть x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – решение системы уравнений Лагранжа с лагранжианом

L=12gij(x)x˙ix˙j,H=12gij(x)pipj,formulae-sequence𝐿12subscript𝑔𝑖𝑗𝑥superscript˙𝑥𝑖superscript˙𝑥𝑗𝐻12superscript𝑔𝑖𝑗𝑥subscript𝑝𝑖subscript𝑝𝑗L=\frac{1}{2}g_{ij}(x)\dot{x}^{i}\dot{x}^{j},\quad H=\frac{1}{2}g^{ij}(x)p_{i}% p_{j},italic_L = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT , italic_H = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT , (23)

и

x(0)=x^,pi=Lx˙i=gij(x)x˙j.formulae-sequence𝑥0^𝑥subscript𝑝𝑖𝐿superscript˙𝑥𝑖subscript𝑔𝑖𝑗𝑥superscript˙𝑥𝑗x(0)=\hat{x},\quad p_{i}=\frac{\partial L}{\partial\dot{x}^{i}}=g_{ij}(x)\dot{% x}^{j}.italic_x ( 0 ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_L end_ARG start_ARG ∂ over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT .

Более того, будем считать, что константа интеграла энергии на x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) равна 1/2121/21 / 2:

|x˙(t)|2=gij(x(t))x˙i(t)x˙j(t)=1.superscript˙𝑥𝑡2subscript𝑔𝑖𝑗𝑥𝑡superscript˙𝑥𝑖𝑡superscript˙𝑥𝑗𝑡1|\dot{x}(t)|^{2}=g_{ij}(x(t))\dot{x}^{i}(t)\dot{x}^{j}(t)=1.| over˙ start_ARG italic_x end_ARG ( italic_t ) | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ( italic_t ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t ) = 1 . (24)

Тогда x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – это параметрическое уравнение геодезической, и t𝑡titalic_t – натуральный параметр.

16.

Пусть функция f:M:𝑓𝑀f:M\to\mathbb{R}italic_f : italic_M → blackboard_R является решением уравнения333которое называется the eikonal equation

|f|2=gijfxifxj=1,f=gijfxixj.formulae-sequencesuperscript𝑓2superscript𝑔𝑖𝑗𝑓superscript𝑥𝑖𝑓superscript𝑥𝑗1𝑓superscript𝑔𝑖𝑗𝑓superscript𝑥𝑖superscript𝑥𝑗|\nabla f|^{2}=g^{ij}\frac{\partial f}{\partial x^{i}}\frac{\partial f}{% \partial x^{j}}=1,\quad\nabla f=g^{ij}\frac{\partial f}{\partial x^{i}}\frac{% \partial}{\partial x^{j}}.| ∇ italic_f | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT = italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = 1 , ∇ italic_f = italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG . (25)

Тогда если геодезическая x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) начинается на поверхности уровня

Ψx^={xMf(x)=f(x^)},x^Ψx^formulae-sequencesubscriptΨ^𝑥conditional-set𝑥𝑀𝑓𝑥𝑓^𝑥^𝑥subscriptΨ^𝑥\Psi_{\hat{x}}=\{x\in M\mid f(x)=f(\hat{x})\},\quad\hat{x}\in\Psi_{\hat{x}}roman_Ψ start_POSTSUBSCRIPT over^ start_ARG italic_x end_ARG end_POSTSUBSCRIPT = { italic_x ∈ italic_M ∣ italic_f ( italic_x ) = italic_f ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) } , over^ start_ARG italic_x end_ARG ∈ roman_Ψ start_POSTSUBSCRIPT over^ start_ARG italic_x end_ARG end_POSTSUBSCRIPT

и перпендикулярна ей:

fxi(x^)=gij(x^)x˙j(0),𝑓superscript𝑥𝑖^𝑥subscript𝑔𝑖𝑗^𝑥superscript˙𝑥𝑗0\frac{\partial f}{\partial x^{i}}(\hat{x})=g_{ij}(\hat{x})\dot{x}^{j}(0),divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( 0 ) , (26)

то

1) она перпендикулярна каждой поверхности уровня Ψx(t)subscriptΨ𝑥𝑡\Psi_{x(t)}roman_Ψ start_POSTSUBSCRIPT italic_x ( italic_t ) end_POSTSUBSCRIPT, которую пересекает:

fxi(x(t))=gij(x(t))x˙j(t);𝑓superscript𝑥𝑖𝑥𝑡subscript𝑔𝑖𝑗𝑥𝑡superscript˙𝑥𝑗𝑡\frac{\partial f}{\partial x^{i}}(x(t))=g_{ij}(x(t))\dot{x}^{j}(t);divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_x ( italic_t ) ) = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ( italic_t ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t ) ;

2) f(x(t))f(x^)=t.𝑓𝑥𝑡𝑓^𝑥𝑡f(x(t))-f(\hat{x})=t.italic_f ( italic_x ( italic_t ) ) - italic_f ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) = italic_t .

Доказательство теоремы 16

Функция S(t,x)=f(x)t/2𝑆𝑡𝑥𝑓𝑥𝑡2S(t,x)=f(x)-t/2italic_S ( italic_t , italic_x ) = italic_f ( italic_x ) - italic_t / 2 является решением уравнения Гамильтона-Якоби с гамильтонианом (23). Причем в силу условия (26) и теоремы 15 геодезическая x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) лежит на поверхности ΓΓ\Gammaroman_Γ:

pi(t)=gij(x(t))x˙j(t)=Sxi(x(t))=fxi(x(t)).subscript𝑝𝑖𝑡subscript𝑔𝑖𝑗𝑥𝑡superscript˙𝑥𝑗𝑡𝑆superscript𝑥𝑖𝑥𝑡𝑓superscript𝑥𝑖𝑥𝑡p_{i}(t)=g_{ij}(x(t))\dot{x}^{j}(t)=\frac{\partial S}{\partial x^{i}}(x(t))=% \frac{\partial f}{\partial x^{i}}(x(t)).italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t ) = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ( italic_t ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t ) = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_x ( italic_t ) ) = divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_x ( italic_t ) ) .

Это значит, что вектор x˙(t)˙𝑥𝑡\dot{x}(t)over˙ start_ARG italic_x end_ARG ( italic_t ) перпендикулярен поверхности уровня Ψx(t)subscriptΨ𝑥𝑡\Psi_{x(t)}roman_Ψ start_POSTSUBSCRIPT italic_x ( italic_t ) end_POSTSUBSCRIPT.

В силу формулы (24) имеем

0tL𝑑τ=t2,superscriptsubscript0𝑡𝐿differential-d𝜏𝑡2\int_{0}^{t}Ld\tau=\frac{t}{2},∫ start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t end_POSTSUPERSCRIPT italic_L italic_d italic_τ = divide start_ARG italic_t end_ARG start_ARG 2 end_ARG ,

поэтому из формулы (22) находим

S(t,x(t))S(0,x^)=t2.𝑆𝑡𝑥𝑡𝑆0^𝑥𝑡2S(t,x(t))-S(0,\hat{x})=\frac{t}{2}.italic_S ( italic_t , italic_x ( italic_t ) ) - italic_S ( 0 , over^ start_ARG italic_x end_ARG ) = divide start_ARG italic_t end_ARG start_ARG 2 end_ARG .

Это равенство эквивалентно утверждению 2) теоремы.

Теорема 16 доказана.

17.

Если задана гладкая гиперповерхность ΣMΣ𝑀\Sigma\subset Mroman_Σ ⊂ italic_M, то локально, в окрестности этой гиперповерхности, существует, и притом единственная с точностью до знака, гладкая функция f𝑓fitalic_f, удовлетворяющая уравнению (25) и такая, что

fΣ=0.evaluated-at𝑓Σ0f\mid_{\Sigma}=0.italic_f ∣ start_POSTSUBSCRIPT roman_Σ end_POSTSUBSCRIPT = 0 . (27)

Доказательство

Выберем какую-нибудь точку x^Σ^𝑥Σ\hat{x}\in\Sigmaover^ start_ARG italic_x end_ARG ∈ roman_Σ и введем в окрестности U𝑈Uitalic_U этой точки локальные координаты x𝑥xitalic_x так, что UΣ={x1=0}.𝑈Σsuperscript𝑥10U\cap\Sigma=\{x^{1}=0\}.italic_U ∩ roman_Σ = { italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT = 0 } . Уравнение

gij(x)sisj=1superscript𝑔𝑖𝑗𝑥subscript𝑠𝑖subscript𝑠𝑗1g^{ij}(x)s_{i}s_{j}=1italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = 1 (28)

имеет решение s1=s^1=1g11(x^),s2==sm=0,x=x^formulae-sequencesubscript𝑠1subscript^𝑠11superscript𝑔11^𝑥subscript𝑠2subscript𝑠𝑚0𝑥^𝑥s_{1}=\hat{s}_{1}=\frac{1}{\sqrt{g^{11}(\hat{x})}},\quad s_{2}=\ldots=s_{m}=0,% \quad x=\hat{x}italic_s start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = over^ start_ARG italic_s end_ARG start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG square-root start_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT 11 end_POSTSUPERSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) end_ARG end_ARG , italic_s start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT = … = italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = 0 , italic_x = over^ start_ARG italic_x end_ARG, причем

s1gij(x)sisj|s2=,=sm=0,x=x^,s1=s^1=2g11(x^)0.evaluated-atsubscript𝑠1superscript𝑔𝑖𝑗𝑥subscript𝑠𝑖subscript𝑠𝑗subscript𝑠2absentsubscript𝑠𝑚absent0formulae-sequence𝑥^𝑥subscript𝑠1subscript^𝑠12superscript𝑔11^𝑥0\frac{\partial}{\partial s_{1}}g^{ij}(x)s_{i}s_{j}\Big{|}_{s_{2}=\ldots,=s_{m}% =0,\,\,x=\hat{x},\,\,s_{1}=\hat{s}_{1}}=2\sqrt{g^{11}(\hat{x})}\neq 0.divide start_ARG ∂ end_ARG start_ARG ∂ italic_s start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT | start_POSTSUBSCRIPT italic_s start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT = … , = italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = 0 , italic_x = over^ start_ARG italic_x end_ARG , italic_s start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = over^ start_ARG italic_s end_ARG start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT = 2 square-root start_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT 11 end_POSTSUPERSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) end_ARG ≠ 0 .

По теореме о неявной функции уравнение (28) локально разрешимо:

s1=φ(x,s2,,sm).subscript𝑠1𝜑𝑥subscript𝑠2subscript𝑠𝑚s_{1}=\varphi(x,s_{2},\ldots,s_{m}).italic_s start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = italic_φ ( italic_x , italic_s start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_s start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) .

Таким образом, уравнение (25) эквивалентно следующему

fx1=φ(x,fx2,,fxm).𝑓superscript𝑥1𝜑𝑥𝑓superscript𝑥2𝑓superscript𝑥𝑚\frac{\partial f}{\partial x^{1}}=\varphi\Big{(}x,\frac{\partial f}{\partial x% ^{2}},\ldots,\frac{\partial f}{\partial x^{m}}\Big{)}.divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = italic_φ ( italic_x , divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , … , divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) .

Условие (27) приобретает вид

fx1=0=0.evaluated-at𝑓superscript𝑥100f\mid_{x^{1}=0}=0.italic_f ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT = 0 end_POSTSUBSCRIPT = 0 .

Данная задача Коши решается методом характеристик при малых |x1|superscript𝑥1|x^{1}|| italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT |.

Единственность вытекает из утверждения 2) теоремы 16.

Теорема доказана.

9.

Пусть функция f:M:𝑓𝑀f:M\to\mathbb{R}italic_f : italic_M → blackboard_R такова, что

|f|2=1.superscript𝑓21|\nabla f|^{2}=1.| ∇ italic_f | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT = 1 .

Доказать, что все решения уравнения

x˙=f˙𝑥𝑓\dot{x}=\nabla fover˙ start_ARG italic_x end_ARG = ∇ italic_f (29)

являются геодезическими.

Решение задачи 9

Решение почти дословно повторяет уже приведенные рассуждения.

Используем то же решение уравнения Гамильтона-Якоби: S(t,x)=t/2+f(x)𝑆𝑡𝑥𝑡2𝑓𝑥S(t,x)=-t/2+f(x)italic_S ( italic_t , italic_x ) = - italic_t / 2 + italic_f ( italic_x ).

Зафиксируем произвольное начальное условие для уравнения (29): x(0)=x^𝑥0^𝑥x(0)=\hat{x}italic_x ( 0 ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG, и положим p^=Sx(0,x^).^𝑝subscript𝑆𝑥0^𝑥\hat{p}=S_{x}(0,\hat{x}).over^ start_ARG italic_p end_ARG = italic_S start_POSTSUBSCRIPT italic_x end_POSTSUBSCRIPT ( 0 , over^ start_ARG italic_x end_ARG ) .

Пусть (x,p)(t)𝑥𝑝𝑡(x,p)(t)( italic_x , italic_p ) ( italic_t ) – решение уравнений Гамильтона с данными начальными условиями. Это, в частности, значит, что x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – решение уравнений Лагранжа, а значит x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – геодезическая.

По теореме 15

pi(t)=gij(x(t))x˙j(t)=Sxi=fxi.subscript𝑝𝑖𝑡subscript𝑔𝑖𝑗𝑥𝑡superscript˙𝑥𝑗𝑡𝑆superscript𝑥𝑖𝑓superscript𝑥𝑖p_{i}(t)=g_{ij}(x(t))\dot{x}^{j}(t)=\frac{\partial S}{\partial x^{i}}=\frac{% \partial f}{\partial x^{i}}.italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t ) = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x ( italic_t ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_t ) = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG .

Таким образом, x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) – решение уравнений (29).

Но можно действовать иначе. Всякое решение уравнения (29) доставляет минимум функционалу действия по Гамильтону:

t1t212|x˙f|2𝑑t.superscriptsubscriptsubscript𝑡1subscript𝑡212superscript˙𝑥𝑓2differential-d𝑡\int_{t_{1}}^{t_{2}}\frac{1}{2}|\dot{x}-\nabla f|^{2}dt.∫ start_POSTSUBSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_t start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG | over˙ start_ARG italic_x end_ARG - ∇ italic_f | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_d italic_t .

Следовательно, всякое решение уравнения (29) является решением уравнений Лагранжа с Лагранжианом

L=12|x˙f|2,𝐿12superscript˙𝑥𝑓2L=\frac{1}{2}|\dot{x}-\nabla f|^{2},italic_L = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG | over˙ start_ARG italic_x end_ARG - ∇ italic_f | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ,

который с точностью до добавления полной производной по времени совпадает с

12|x˙|2.12superscript˙𝑥2\frac{1}{2}|\dot{x}|^{2}.divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG | over˙ start_ARG italic_x end_ARG | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT .
10.

Пусть f(x,a)𝑓𝑥𝑎f(x,a)italic_f ( italic_x , italic_a )limit-from\ell-roman_ℓ -параметрическое семейство решений уравнения эйконала, a=(a1,,a).𝑎superscript𝑎1superscript𝑎superscripta=(a^{1},\ldots,a^{\ell})\in\mathbb{R}^{\ell}.italic_a = ( italic_a start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_a start_POSTSUPERSCRIPT roman_ℓ end_POSTSUPERSCRIPT ) ∈ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT roman_ℓ end_POSTSUPERSCRIPT .

Предположим, что уравнение

fa(x,a)=0𝑓𝑎𝑥𝑎0\frac{\partial f}{\partial a}(x,a)=0divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_a end_ARG ( italic_x , italic_a ) = 0

разрешимо: a=θ(x)𝑎𝜃𝑥a=\theta(x)italic_a = italic_θ ( italic_x ).

Докажите, что огибающая

f~(x):=f(x,θ(x))assign~𝑓𝑥𝑓𝑥𝜃𝑥\tilde{f}(x):=f(x,\theta(x))over~ start_ARG italic_f end_ARG ( italic_x ) := italic_f ( italic_x , italic_θ ( italic_x ) )

тоже является решением уравнения эйконала [2].

Покажите, что поверхность {f~(x)=c}~𝑓𝑥𝑐\{\tilde{f}(x)=c\}{ over~ start_ARG italic_f end_ARG ( italic_x ) = italic_c } касается поверхностей семейства {f(x,a)=c}𝑓𝑥𝑎𝑐\{f(x,a)=c\}{ italic_f ( italic_x , italic_a ) = italic_c } при всех допустимых a𝑎aitalic_a.

6.2. Лемма Гаусса

Рассмотрим результат задачи 8 с точки зрения римановой геометрии.

Гамильтониан

=gij(x)pipjsuperscript𝑔𝑖𝑗𝑥subscript𝑝𝑖subscript𝑝𝑗\mathcal{H}=\sqrt{g^{ij}(x)p_{i}p_{j}}caligraphic_H = square-root start_ARG italic_g start_POSTSUPERSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_x ) italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG

однороден по импульсам. Функция \mathcal{H}caligraphic_H является первым интегралом данной системы. Рассмотрим решения x(t),p(t)𝑥𝑡𝑝𝑡x(t),p(t)italic_x ( italic_t ) , italic_p ( italic_t ) этой системы c фиксированным начальным условием

x(0)=x^,𝑥0^𝑥x(0)=\hat{x},italic_x ( 0 ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG ,

и для которых

=1.1\mathcal{H}=1.caligraphic_H = 1 . (30)

При этом начальное условие p(0)=p^𝑝0^𝑝p(0)=\hat{p}italic_p ( 0 ) = over^ start_ARG italic_p end_ARG считаем параметром.

Легко видеть, что такие решения являются решениями гамильтоновой системы с гамильтонианом (23). Условие (30) равносильно условию (24). В частности, t𝑡titalic_t – натуральный параметр, а сами решения x(t)𝑥𝑡x(t)italic_x ( italic_t ) описанного вида являются геодезическими на M𝑀Mitalic_M, выпущенными из точки x^^𝑥\hat{x}over^ start_ARG italic_x end_ARG.

Рассмотрим сферу

C={v=(v1,,vm)Tx^M|v|2=gij(x^)vivj=1}.𝐶conditional-set𝑣superscript𝑣1superscript𝑣𝑚subscript𝑇^𝑥𝑀superscript𝑣2subscript𝑔𝑖𝑗^𝑥superscript𝑣𝑖superscript𝑣𝑗1C=\{v=(v^{1},\ldots,v^{m})\in T_{\hat{x}}M\mid|v|^{2}=g_{ij}(\hat{x})v^{i}v^{j% }=1\}.italic_C = { italic_v = ( italic_v start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) ∈ italic_T start_POSTSUBSCRIPT over^ start_ARG italic_x end_ARG end_POSTSUBSCRIPT italic_M ∣ | italic_v | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT = italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_j end_POSTSUBSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT = 1 } .

Каждому вектору vC𝑣𝐶v\in Citalic_v ∈ italic_C соответствует геодезическая xv(t),xv(0)=x^,xv(0)=vformulae-sequencesubscript𝑥𝑣𝑡subscript𝑥𝑣0^𝑥subscript𝑥𝑣0𝑣x_{v}(t),\quad x_{v}(0)=\hat{x},\quad x_{v}(0)=vitalic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t ) , italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( 0 ) = over^ start_ARG italic_x end_ARG , italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( 0 ) = italic_v.

Выберем настолько малое τ>0𝜏0\tau>0italic_τ > 0, что никакие две разные геодезические из семейства {xv}vCsubscriptsubscript𝑥𝑣𝑣𝐶\{x_{v}\}_{v\in C}{ italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT } start_POSTSUBSCRIPT italic_v ∈ italic_C end_POSTSUBSCRIPT не пересекаются при t(0,τ]𝑡0𝜏t\in(0,\tau]italic_t ∈ ( 0 , italic_τ ], и множество Σ={xv(τ)MvC}Σconditional-setsubscript𝑥𝑣𝜏𝑀𝑣𝐶\Sigma=\{x_{v}(\tau)\in M\mid v\in C\}roman_Σ = { italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) ∈ italic_M ∣ italic_v ∈ italic_C } является гладким многообразием размерности m1𝑚1m-1italic_m - 1.

18.

Вектор x˙v(τ)Txv(τ)Msubscript˙𝑥𝑣𝜏subscript𝑇subscript𝑥𝑣𝜏𝑀\dot{x}_{v}(\tau)\in T_{x_{v}(\tau)}Mover˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) ∈ italic_T start_POSTSUBSCRIPT italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) end_POSTSUBSCRIPT italic_M перпендикулярен многообразию ΣΣ\Sigmaroman_Σ.

Действительно, рассмотрим произвольную гладкую кривую

x=xv(ξ)(τ),|v(ξ)|=1formulae-sequence𝑥subscript𝑥𝑣𝜉𝜏𝑣𝜉1x=x_{v(\xi)}(\tau),\quad|v(\xi)|=1italic_x = italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v ( italic_ξ ) end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) , | italic_v ( italic_ξ ) | = 1

на многообразии ΣΣ\Sigmaroman_Σ, здесь ξ𝜉\xi\in\mathbb{R}italic_ξ ∈ blackboard_R – параметр на кривой.

Вектор

dxv(ξ)i(τ)dξ=xvivrdvrdξ=xvip^jp^jvrdvrdξ=xvip^jgjr(x^)dvrdξ=xvip^jdp^jdξ.𝑑subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣𝜉𝜏𝑑𝜉subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣superscript𝑣𝑟𝑑superscript𝑣𝑟𝑑𝜉subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣subscript^𝑝𝑗subscript^𝑝𝑗superscript𝑣𝑟𝑑superscript𝑣𝑟𝑑𝜉subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣subscript^𝑝𝑗subscript𝑔𝑗𝑟^𝑥𝑑superscript𝑣𝑟𝑑𝜉subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣subscript^𝑝𝑗𝑑subscript^𝑝𝑗𝑑𝜉\frac{dx^{i}_{v(\xi)}(\tau)}{d\xi}=\frac{\partial x^{i}_{v}}{\partial v^{r}}% \frac{dv^{r}}{d\xi}=\frac{\partial x^{i}_{v}}{\partial\hat{p}_{j}}\frac{% \partial\hat{p}_{j}}{\partial v^{r}}\frac{dv^{r}}{d\xi}=\frac{\partial x^{i}_{% v}}{\partial\hat{p}_{j}}g_{jr}(\hat{x})\frac{dv^{r}}{d\xi}=\frac{\partial x^{i% }_{v}}{\partial\hat{p}_{j}}\frac{d\hat{p}_{j}}{d\xi}.divide start_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v ( italic_ξ ) end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG divide start_ARG italic_d italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG divide start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG divide start_ARG italic_d italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_j italic_r end_POSTSUBSCRIPT ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) divide start_ARG italic_d italic_v start_POSTSUPERSCRIPT italic_r end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG = divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG divide start_ARG italic_d over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG .

является касательным к ΣΣ\Sigmaroman_Σ.

Равенство (20) записывается следующим образом

xvip^jgil(xv(τ))x˙vl(τ)=0.subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣subscript^𝑝𝑗subscript𝑔𝑖𝑙subscript𝑥𝑣𝜏subscriptsuperscript˙𝑥𝑙𝑣𝜏0\frac{\partial x^{i}_{v}}{\partial\hat{p}_{j}}g_{il}(x_{v}(\tau))\dot{x}^{l}_{% v}(\tau)=0.divide start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_l end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_l end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) = 0 .

Откуда

gil(xv(τ))x˙vl(τ)ddξxvi(τ)=0.subscript𝑔𝑖𝑙subscript𝑥𝑣𝜏subscriptsuperscript˙𝑥𝑙𝑣𝜏𝑑𝑑𝜉subscriptsuperscript𝑥𝑖𝑣𝜏0g_{il}(x_{v}(\tau))\dot{x}^{l}_{v}(\tau)\frac{d}{d\xi}x^{i}_{v}(\tau)=0.italic_g start_POSTSUBSCRIPT italic_i italic_l end_POSTSUBSCRIPT ( italic_x start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) ) over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_l end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) divide start_ARG italic_d end_ARG start_ARG italic_d italic_ξ end_ARG italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT start_POSTSUBSCRIPT italic_v end_POSTSUBSCRIPT ( italic_τ ) = 0 .

Что и доказывает теорему.

7. Канонические преобразования, производящие функции

7.1. Канонические преобразования

Пусть функция f𝑓fitalic_f определена на расширенном фазовом пространстве системы (15) N~:f=f(t,x,p)\tilde{N}:\quad f=f(t,x,p)over~ start_ARG italic_N end_ARG : italic_f = italic_f ( italic_t , italic_x , italic_p ). Введем операцию

δf=fxidxi+fpidpi,df=δf+ftdt.formulae-sequence𝛿𝑓𝑓superscript𝑥𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑓subscript𝑝𝑖𝑑subscript𝑝𝑖𝑑𝑓𝛿𝑓𝑓𝑡𝑑𝑡\delta f=\frac{\partial f}{\partial x^{i}}dx^{i}+\frac{\partial f}{\partial p_% {i}}dp_{i},\quad df=\delta f+\frac{\partial f}{\partial t}dt.italic_δ italic_f = divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT , italic_d italic_f = italic_δ italic_f + divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_t .
3[1].

Преобразование (здесь синоним замены координат) расширенного фазового пространства N~~𝑁\tilde{N}over~ start_ARG italic_N end_ARG

(t,x,p)(t,X,P),X=X(t,x,p),P=P(t,x,p)formulae-sequencemaps-to𝑡𝑥𝑝𝑡𝑋𝑃formulae-sequence𝑋𝑋𝑡𝑥𝑝𝑃𝑃𝑡𝑥𝑝(t,x,p)\mapsto(t,X,P),\quad X=X(t,x,p),\quad P=P(t,x,p)( italic_t , italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_t , italic_X , italic_P ) , italic_X = italic_X ( italic_t , italic_x , italic_p ) , italic_P = italic_P ( italic_t , italic_x , italic_p )

назовем каноническим, если

δPiδXi=dpidxi.𝛿subscript𝑃𝑖𝛿superscript𝑋𝑖𝑑subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖\delta P_{i}\wedge\delta X^{i}=dp_{i}\wedge dx^{i}.italic_δ italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_δ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT . (31)

Здесь и далее t,x,p𝑡𝑥𝑝t,x,pitalic_t , italic_x , italic_p – независимые переменные.

Говоря неформально, каноническое преобразование – это множество симплектических преобразований многообразия N𝑁Nitalic_N, параметризованное параметром t𝑡titalic_t. В качестве примера см. Следствие 2.

Формула (31) локально эквивалентна следующей

pidxiPiδXi=δS(t,x,p),subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖subscript𝑃𝑖𝛿superscript𝑋𝑖𝛿𝑆𝑡𝑥𝑝p_{i}dx^{i}-P_{i}\delta X^{i}=\delta S(t,x,p),italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_δ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_δ italic_S ( italic_t , italic_x , italic_p ) ,

где S𝑆Sitalic_S – некоторая функция.

Это равенство представляется в виде

PidXi+PiXitdt+pidxi=dSStdt.subscript𝑃𝑖𝑑superscript𝑋𝑖subscript𝑃𝑖superscript𝑋𝑖𝑡𝑑𝑡subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑑𝑆𝑆𝑡𝑑𝑡-P_{i}dX^{i}+P_{i}\frac{\partial X^{i}}{\partial t}dt+p_{i}dx^{i}=dS-\frac{% \partial S}{\partial t}dt.- italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT + italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_t + italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_d italic_S - divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_t . (32)
19.

В координатах (X,P)𝑋𝑃(X,P)( italic_X , italic_P ) гамильтонова система (15) сохраняет канонический вид:

P˙i=KXi,X˙i=KPi,formulae-sequencesubscript˙𝑃𝑖𝐾superscript𝑋𝑖superscript˙𝑋𝑖𝐾subscript𝑃𝑖\dot{P}_{i}=-\frac{\partial K}{\partial X^{i}},\quad\dot{X}^{i}=\frac{\partial K% }{\partial P_{i}},over˙ start_ARG italic_P end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = - divide start_ARG ∂ italic_K end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , over˙ start_ARG italic_X end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_K end_ARG start_ARG ∂ italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ,

где

K(t,X,P)=(PiXit+St+H)|(x,p)(X,P).𝐾𝑡𝑋𝑃evaluated-atsubscript𝑃𝑖superscript𝑋𝑖𝑡𝑆𝑡𝐻maps-to𝑥𝑝𝑋𝑃K(t,X,P)=\Big{(}P_{i}\frac{\partial X^{i}}{\partial t}+\frac{\partial S}{% \partial t}+H\Big{)}\Big{|}_{(x,p)\mapsto(X,P)}.italic_K ( italic_t , italic_X , italic_P ) = ( italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG + italic_H ) | start_POSTSUBSCRIPT ( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_X , italic_P ) end_POSTSUBSCRIPT .

Действительно, по формуле (32) имеем:

α=pidxiHdt=PidXiKdt+dS,𝛼subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝐻𝑑𝑡subscript𝑃𝑖𝑑superscript𝑋𝑖𝐾𝑑𝑡𝑑𝑆\alpha=p_{i}dx^{i}-Hdt=P_{i}dX^{i}-Kdt+dS,italic_α = italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_H italic_d italic_t = italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_K italic_d italic_t + italic_d italic_S , (33)

и утверждение теоремы 19 следует из теоремы 9.

3.

Если каноническое преобразование не зависит от времени:

P=P(x,p),X=X(x,p),formulae-sequence𝑃𝑃𝑥𝑝𝑋𝑋𝑥𝑝P=P(x,p),\quad X=X(x,p),italic_P = italic_P ( italic_x , italic_p ) , italic_X = italic_X ( italic_x , italic_p ) ,

то гамильтониан преобразуется как функция, в которой заменили переменные:

K(t,X,P)=H(t,x(X,P),p(X,P)).𝐾𝑡𝑋𝑃𝐻𝑡𝑥𝑋𝑃𝑝𝑋𝑃K(t,X,P)=H(t,x(X,P),p(X,P)).italic_K ( italic_t , italic_X , italic_P ) = italic_H ( italic_t , italic_x ( italic_X , italic_P ) , italic_p ( italic_X , italic_P ) ) .

7.2. Производящие функции

4.

Каноническое преобразование (или замена координат) (t,x,p)(t,X,P)maps-to𝑡𝑥𝑝𝑡𝑋𝑃(t,x,p)\mapsto(t,X,P)( italic_t , italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_t , italic_X , italic_P ) называется свободным, если

det(Xipj)0.superscript𝑋𝑖subscript𝑝𝑗0\det\Big{(}\frac{\partial X^{i}}{\partial p_{j}}\Big{)}\neq 0.roman_det ( divide start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ) ≠ 0 . (34)

Таким образом, в случае свободного канонического преобразования, по теореме о неявной функции функция S𝑆Sitalic_S может быть выражена через переменные (t,x,X)𝑡𝑥𝑋(t,x,X)( italic_t , italic_x , italic_X ), которые оказываются локальными координатами в N~~𝑁\tilde{N}over~ start_ARG italic_N end_ARG. Мы обозначим эту функцию через S1:S=S1(t,x,X).S_{1}:\quad S=S_{1}(t,x,X).italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT : italic_S = italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x , italic_X ) .

Формула (33) приобретает вид

pidxiHdt=PidXiKdt+S1tdt+S1xidxi+S1XidXi.subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝐻𝑑𝑡subscript𝑃𝑖𝑑superscript𝑋𝑖𝐾𝑑𝑡subscript𝑆1𝑡𝑑𝑡subscript𝑆1superscript𝑥𝑖𝑑superscript𝑥𝑖subscript𝑆1superscript𝑋𝑖𝑑superscript𝑋𝑖p_{i}dx^{i}-Hdt=P_{i}dX^{i}-Kdt+\frac{\partial S_{1}}{\partial t}dt+\frac{% \partial S_{1}}{\partial x^{i}}dx^{i}+\frac{\partial S_{1}}{\partial X^{i}}dX^% {i}.italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_H italic_d italic_t = italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_K italic_d italic_t + divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG italic_d italic_t + divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG italic_d italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT . (35)

Откуда

pisubscript𝑝𝑖\displaystyle p_{i}italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT =S1xi,Pi=S1Xi;formulae-sequenceabsentsubscript𝑆1superscript𝑥𝑖subscript𝑃𝑖subscript𝑆1superscript𝑋𝑖\displaystyle=\frac{\partial S_{1}}{\partial x^{i}},\quad P_{i}=-\frac{% \partial S_{1}}{\partial X^{i}};= divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = - divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ; (36)
K𝐾\displaystyle Kitalic_K =H+S1t.absent𝐻subscript𝑆1𝑡\displaystyle=H+\frac{\partial S_{1}}{\partial t}.= italic_H + divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG . (37)

Условие (34) приобретает вид

det(2S1xiXj)0.superscript2subscript𝑆1superscript𝑥𝑖superscript𝑋𝑗0\det\Big{(}\frac{\partial^{2}S_{1}}{\partial x^{i}\partial X^{j}}\Big{)}\neq 0.roman_det ( divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) ≠ 0 . (38)

Обратно, если условие (38) выполнено, то формулы (36) задают каноническое преобразование. Действительно, проверим, что якобиан замены (x,p)(X,P)maps-to𝑥𝑝𝑋𝑃(x,p)\mapsto(X,P)( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_X , italic_P ) не обращается в 00 ни при каком t𝑡titalic_t. Для этого представим указанную замену в виде композиции замен

(x,p)(x,X)(X,P).maps-to𝑥𝑝superscript𝑥superscript𝑋maps-to𝑋𝑃(x,p)\mapsto(x^{\prime},X^{\prime})\mapsto(X,P).( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT ) ↦ ( italic_X , italic_P ) .

Первая замена является обратной к замене

x=x,p=S1x(t,x,X),formulae-sequence𝑥superscript𝑥𝑝subscript𝑆1𝑥𝑡superscript𝑥superscript𝑋x=x^{\prime},\quad p=\frac{\partial S_{1}}{\partial x}(t,x^{\prime},X^{\prime}),italic_x = italic_x start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT , italic_p = divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ( italic_t , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT ) ,

ее якобиан равен

det(2S1xiXj)1.superscriptsuperscript2subscript𝑆1superscript𝑥𝑖superscript𝑋𝑗1\det\Big{(}\frac{\partial^{2}S_{1}}{\partial x^{i}\partial X^{j}}\Big{)}^{-1}.roman_det ( divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT .

Вторая замена задается формулами

X=X,P=S1X(t,x,X),formulae-sequence𝑋superscript𝑋𝑃subscript𝑆1𝑋𝑡superscript𝑥superscript𝑋X=X^{\prime},\quad P=-\frac{\partial S_{1}}{\partial X}(t,x^{\prime},X^{\prime% }),italic_X = italic_X start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT , italic_P = - divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_X end_ARG ( italic_t , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT ) ,

ее якобиан равен

det(2S1xiXj).superscript2subscript𝑆1superscript𝑥𝑖superscript𝑋𝑗\det\Big{(}\frac{\partial^{2}S_{1}}{\partial x^{i}\partial X^{j}}\Big{)}.roman_det ( divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) .

Таким образом, функция S1subscript𝑆1S_{1}italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT, удовлетворяющая неравенству (38), задает свободное каноническое преобразование, которое восстанавливается по формулам (36). Функция S1subscript𝑆1S_{1}italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT называется производящей.

Гамильтониан K𝐾Kitalic_K системы в новых координатах (X,P)𝑋𝑃(X,P)( italic_X , italic_P ) дается формулой (37).

4.

Если мы знаем производящую функцию, которая удовлетворяет уравнению Гамильтона-Якоби

H(t,x,S1x)+S1t=0,𝐻𝑡𝑥subscript𝑆1𝑥subscript𝑆1𝑡0H\Big{(}t,x,\frac{\partial S_{1}}{\partial x}\Big{)}+\frac{\partial S_{1}}{% \partial t}=0,italic_H ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) + divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = 0 ,

то в новых координатах гамильтониан окажется равным нулю, а система уравнений Гамильтона интегрируется в квадратурах.

Рассмотрим композицию канонических замен

(x,p)(X~,P~)(X,P).maps-to𝑥𝑝~𝑋~𝑃maps-to𝑋𝑃(x,p)\mapsto(\tilde{X},\tilde{P})\mapsto(X,P).( italic_x , italic_p ) ↦ ( over~ start_ARG italic_X end_ARG , over~ start_ARG italic_P end_ARG ) ↦ ( italic_X , italic_P ) .

Первая замена строится с помощью производящей функции S1subscript𝑆1S_{1}italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT:

pi=S1xi,P~i=S1X~i,S1=S1(t,x,X~);formulae-sequencesubscript𝑝𝑖subscript𝑆1superscript𝑥𝑖formulae-sequencesubscript~𝑃𝑖subscript𝑆1superscript~𝑋𝑖subscript𝑆1subscript𝑆1𝑡𝑥~𝑋p_{i}=\frac{\partial S_{1}}{\partial x^{i}},\quad\tilde{P}_{i}=-\frac{\partial S% _{1}}{\partial\tilde{X}^{i}},\quad S_{1}=S_{1}(t,x,\tilde{X});italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , over~ start_ARG italic_P end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = - divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ over~ start_ARG italic_X end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x , over~ start_ARG italic_X end_ARG ) ; (39)

вторая является канонической перестановкой:

X~=P,P~=X.formulae-sequence~𝑋𝑃~𝑃𝑋\tilde{X}=P,\quad\tilde{P}=-X.over~ start_ARG italic_X end_ARG = italic_P , over~ start_ARG italic_P end_ARG = - italic_X .

Таким образом, замена (x,p)(X,P)maps-to𝑥𝑝𝑋𝑃(x,p)\mapsto(X,P)( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_X , italic_P ) выражается через производящую функцию S2(t,x,P)=S1(t,x,P)subscript𝑆2𝑡𝑥𝑃subscript𝑆1𝑡𝑥𝑃S_{2}(t,x,P)=S_{1}(t,x,P)italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x , italic_P ) = italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_t , italic_x , italic_P ) При этом формулы (39) приобретают вид:

pi=S2xi,Xi=S2Pi;formulae-sequencesubscript𝑝𝑖subscript𝑆2superscript𝑥𝑖superscript𝑋𝑖subscript𝑆2subscript𝑃𝑖p_{i}=\frac{\partial S_{2}}{\partial x^{i}},\quad X^{i}=\frac{\partial S_{2}}{% \partial P_{i}};italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ;

условие (38) приобретает вид:

det(2S2xiPj)0;superscript2subscript𝑆2superscript𝑥𝑖superscript𝑃𝑗0\det\Big{(}\frac{\partial^{2}S_{2}}{\partial x^{i}\partial P^{j}}\Big{)}\neq 0;roman_det ( divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_P start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ) ≠ 0 ;

условие (34) – вид:

det(Pipj)0.subscript𝑃𝑖subscript𝑝𝑗0\det\Big{(}\frac{\partial P_{i}}{\partial p_{j}}\Big{)}\neq 0.roman_det ( divide start_ARG ∂ italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ) ≠ 0 .

Подвергая канонической перестановке лишь несколько пар сопряженных переменных X~i,P~isuperscript~𝑋𝑖subscript~𝑃𝑖\tilde{X}^{i},\tilde{P}_{i}over~ start_ARG italic_X end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT , over~ start_ARG italic_P end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT, мы, действуя как и выше, можем получить 2msuperscript2𝑚2^{m}2 start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT различных производящих функций.

5.

Примером канонического преобразования, получаемого с помощью функции S2,subscript𝑆2S_{2},italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , является тождественное преобразование:

P=p,X=x,S2=Pixi.formulae-sequence𝑃𝑝formulae-sequence𝑋𝑥subscript𝑆2subscript𝑃𝑖superscript𝑥𝑖P=p,\quad X=x,\quad S_{2}=P_{i}x^{i}.italic_P = italic_p , italic_X = italic_x , italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT = italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT .
5.

Функция S=S(t,x,b)𝑆𝑆𝑡𝑥𝑏S=S(t,x,b)italic_S = italic_S ( italic_t , italic_x , italic_b ), зависящая от m𝑚mitalic_m параметров b=(b1,,bm)𝑏subscript𝑏1subscript𝑏𝑚b=(b_{1},\ldots,b_{m})italic_b = ( italic_b start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_b start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ), называется полным интегралом уравнения Гамильтона-Якоби

H(t,x,Sx)+St=0,𝐻𝑡𝑥𝑆𝑥𝑆𝑡0H\Big{(}t,x,\frac{\partial S}{\partial x}\Big{)}+\frac{\partial S}{\partial t}% =0,italic_H ( italic_t , italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) + divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_t end_ARG = 0 ,

если она является решением уравнения Гамильтона-Якоби при всех b𝑏bitalic_b и

det(2Sxb)0.superscript2𝑆𝑥𝑏0\det\Big{(}\frac{\partial^{2}S}{\partial x\partial b}\Big{)}\neq 0.roman_det ( divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x ∂ italic_b end_ARG ) ≠ 0 .

Таким образом, если известен полный интеграл уравнения Гамильтона-Якоби, то система уравнений Гамильтона интегрируется в квадратурах. См. замечание 4.

Вектор параметров b𝑏bitalic_b может интерпретироваться как набор новых координат (получится функция S1subscript𝑆1S_{1}italic_S start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT), либо как набор новых импульсов (получится функция S2subscript𝑆2S_{2}italic_S start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT), либо как набор, состоящий частью из новых координат, а частью из новых импульсов.

8. Гамильтонова версия теоремы о выпрямлении векторного поля

Предположим, что гамильтониан системы (15) не зависит от времени H=H(z).𝐻𝐻𝑧H=H(z).italic_H = italic_H ( italic_z ) .

20.

Предположим, что функция Гамильтона H𝐻Hitalic_H невырождена в некоторой точке z~N::~𝑧𝑁absent\tilde{z}\in N:over~ start_ARG italic_z end_ARG ∈ italic_N :

dH(z~)0.𝑑𝐻~𝑧0dH(\tilde{z})\neq 0.italic_d italic_H ( over~ start_ARG italic_z end_ARG ) ≠ 0 .

Тогда в некоторой малой открытой окрестности U𝑈Uitalic_U точки z~~𝑧\tilde{z}over~ start_ARG italic_z end_ARG существуют координаты

Z=(X,P)=(X1,,Xm,P1,,Pm)𝑍𝑋𝑃superscript𝑋1superscript𝑋𝑚subscript𝑃1subscript𝑃𝑚Z=(X,P)=(X^{1},\ldots,X^{m},P_{1},\ldots,P_{m})italic_Z = ( italic_X , italic_P ) = ( italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT , italic_P start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT )

такие, что

1) dpidxi=dPidXi;𝑑subscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑑subscript𝑃𝑖𝑑superscript𝑋𝑖dp_{i}\wedge dx^{i}=dP_{i}\wedge dX^{i};italic_d italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT = italic_d italic_P start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ∧ italic_d italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT ;

2) в новых координатах гамильтониан имеет вид H=X1+const.𝐻superscript𝑋1constH=X^{1}+\mathrm{const}.italic_H = italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT + roman_const .

Доказательство

Не сужая общности можно считать, что z~=0,~𝑧0\tilde{z}=0,over~ start_ARG italic_z end_ARG = 0 ,

H(0)=0,Hp1(0)0.formulae-sequence𝐻00𝐻subscript𝑝100H(0)=0,\quad\frac{\partial H}{\partial p_{1}}(0)\neq 0.italic_H ( 0 ) = 0 , divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ( 0 ) ≠ 0 . (40)

Тогда по теореме о неявной функции уравнение

H(x,p)=X1𝐻𝑥𝑝superscript𝑋1H(x,p)=X^{1}italic_H ( italic_x , italic_p ) = italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT

однозначно разрешимо при малых |X1|,|x|,|p|::superscript𝑋1𝑥𝑝absent|X^{1}|,|x|,|p|:| italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT | , | italic_x | , | italic_p | :

p1=ϕ(x,p2,,pm,X1),H(x,ϕ,p2,,pm)=X1.formulae-sequencesubscript𝑝1italic-ϕ𝑥subscript𝑝2subscript𝑝𝑚superscript𝑋1𝐻𝑥italic-ϕsubscript𝑝2subscript𝑝𝑚superscript𝑋1p_{1}=\phi(x,p_{2},\ldots,p_{m},X^{1}),\quad H(x,\phi,p_{2},\ldots,p_{m})=X^{1}.italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = italic_ϕ ( italic_x , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) , italic_H ( italic_x , italic_ϕ , italic_p start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) = italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT .

(Ср. с (17).) Отсюда и из (40) получаем

ϕ(0)=0,Hp1(0)ϕX1(0)=1.formulae-sequenceitalic-ϕ00𝐻subscript𝑝10italic-ϕsuperscript𝑋101\phi(0)=0,\quad\frac{\partial H}{\partial p_{1}}(0)\cdot\frac{\partial\phi}{% \partial X^{1}}(0)=1.italic_ϕ ( 0 ) = 0 , divide start_ARG ∂ italic_H end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG ( 0 ) ⋅ divide start_ARG ∂ italic_ϕ end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( 0 ) = 1 . (41)

Рассмотрим следующую задачу Коши:

Sx1=ϕ(x,Sx2,,Sxm,X1),Sx1=0=k=2mxkXk,S=S(x,X).formulae-sequence𝑆superscript𝑥1italic-ϕ𝑥𝑆superscript𝑥2𝑆superscript𝑥𝑚superscript𝑋1formulae-sequenceevaluated-at𝑆superscript𝑥10superscriptsubscript𝑘2𝑚superscript𝑥𝑘superscript𝑋𝑘𝑆𝑆𝑥𝑋\frac{\partial S}{\partial x^{1}}=\phi\Big{(}x,\frac{\partial S}{\partial x^{2% }},\ldots,\frac{\partial S}{\partial x^{m}},X^{1}\Big{)},\quad S\mid_{x^{1}=0}% =\sum_{k=2}^{m}x^{k}X^{k},\quad S=S(x,X).divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = italic_ϕ ( italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , … , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG , italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) , italic_S ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT = 0 end_POSTSUBSCRIPT = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_k = 2 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT , italic_S = italic_S ( italic_x , italic_X ) . (42)

Из метода характеристик мы знаем, что при малых |x|,|X|𝑥𝑋|x|,\,|X|| italic_x | , | italic_X | эта задача Коши имеет решение S=S(x,X)𝑆𝑆𝑥𝑋S=S(x,X)italic_S = italic_S ( italic_x , italic_X ).

По построению, уравнение (42) эквивалентно уравнению

H(x,Sx)=X1.𝐻𝑥𝑆𝑥superscript𝑋1H\Big{(}x,\frac{\partial S}{\partial x}\Big{)}=X^{1}.italic_H ( italic_x , divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) = italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT .

Таким образом, для завершения доказательства нам осталось проверить, что S(x,X)𝑆𝑥𝑋S(x,X)italic_S ( italic_x , italic_X ) – производящая функция канонической замены координат (x,p)(X,P);maps-to𝑥𝑝𝑋𝑃(x,p)\mapsto(X,P);( italic_x , italic_p ) ↦ ( italic_X , italic_P ) ;

p=Sx,P=SX.formulae-sequence𝑝𝑆𝑥𝑃𝑆𝑋p=\frac{\partial S}{\partial x},\quad P=-\frac{\partial S}{\partial X}.italic_p = divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG , italic_P = - divide start_ARG ∂ italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_X end_ARG .

Значениям x=0,p=0formulae-sequence𝑥0𝑝0x=0,\quad p=0italic_x = 0 , italic_p = 0 соответствуют значения X=0,P=0formulae-sequence𝑋0𝑃0X=0,\quad P=0italic_X = 0 , italic_P = 0.

Действительно, в силу (42) имеем

2SxX|x=X=0=[ϕX12Sx1X22Sx1Xm010001],det2SxX|x=X=0=ϕX1.formulae-sequenceevaluated-atsuperscript2𝑆𝑥𝑋𝑥𝑋0matrixitalic-ϕsuperscript𝑋1superscript2𝑆superscript𝑥1superscript𝑋2superscript2𝑆superscript𝑥1superscript𝑋𝑚010001evaluated-atsuperscript2𝑆𝑥𝑋𝑥𝑋0italic-ϕsuperscript𝑋1\frac{\partial^{2}S}{\partial x\partial X}\Big{|}_{x=X=0}=\begin{bmatrix}\frac% {\partial\phi}{\partial X^{1}}&\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{1}\partial X^{% 2}}&\dots&\frac{\partial^{2}S}{\partial x^{1}\partial X^{m}}\\ 0&1&\ldots&0\\ \vdots&\vdots&\ddots&\vdots\\ 0&0&\dots&1\end{bmatrix},\quad\det\frac{\partial^{2}S}{\partial x\partial X}% \Big{|}_{x=X=0}=\frac{\partial\phi}{\partial X^{1}}.divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x ∂ italic_X end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_x = italic_X = 0 end_POSTSUBSCRIPT = [ start_ARG start_ROW start_CELL divide start_ARG ∂ italic_ϕ end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL start_CELL divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL start_CELL … end_CELL start_CELL divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL 0 end_CELL start_CELL 1 end_CELL start_CELL … end_CELL start_CELL 0 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL ⋮ end_CELL start_CELL ⋮ end_CELL start_CELL ⋱ end_CELL start_CELL ⋮ end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL 0 end_CELL start_CELL 0 end_CELL start_CELL … end_CELL start_CELL 1 end_CELL end_ROW end_ARG ] , roman_det divide start_ARG ∂ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_S end_ARG start_ARG ∂ italic_x ∂ italic_X end_ARG | start_POSTSUBSCRIPT italic_x = italic_X = 0 end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_ϕ end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG .

В силу (41)

ϕX1(0)0.italic-ϕsuperscript𝑋100\frac{\partial\phi}{\partial X^{1}}(0)\neq 0.divide start_ARG ∂ italic_ϕ end_ARG start_ARG ∂ italic_X start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( 0 ) ≠ 0 .

Теорема доказана.

9. Уравнение Гамильтона-Якоби в общем случае: метод характеристик

В теории уравнений в частных производных уравнением Гамильтона-Якоби называют уравнение более общего вида, чем рассмотренное выше:

ut+f(t,x,u,ux)=0.subscript𝑢𝑡𝑓𝑡𝑥𝑢𝑢𝑥0u_{t}+f\Big{(}t,x,u,\frac{\partial u}{\partial x}\Big{)}=0.italic_u start_POSTSUBSCRIPT italic_t end_POSTSUBSCRIPT + italic_f ( italic_t , italic_x , italic_u , divide start_ARG ∂ italic_u end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ) = 0 . (43)

Здесь f=f(t,x,ξ,p)𝑓𝑓𝑡𝑥𝜉𝑝f=f(t,x,\xi,p)italic_f = italic_f ( italic_t , italic_x , italic_ξ , italic_p ) – гладкая скалярная функция переменных

t,ξ,p=(p1,,pm),x=(x1,,xm)m.formulae-sequence𝑡𝜉formulae-sequence𝑝subscript𝑝1subscript𝑝𝑚𝑥superscript𝑥1superscript𝑥𝑚superscript𝑚t,\xi\in\mathbb{R},\quad p=(p_{1},\ldots,p_{m}),\,x=(x^{1},\ldots,x^{m})\in% \mathbb{R}^{m}.italic_t , italic_ξ ∈ blackboard_R , italic_p = ( italic_p start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT , … , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT ) , italic_x = ( italic_x start_POSTSUPERSCRIPT 1 end_POSTSUPERSCRIPT , … , italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) ∈ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT .

Рассмотрим систему обыкновенных дифференциальных уравнений:

ξ˙˙𝜉\displaystyle\dot{\xi}over˙ start_ARG italic_ξ end_ARG =pifpif,absentsubscript𝑝𝑖𝑓subscript𝑝𝑖𝑓\displaystyle=p_{i}\frac{\partial f}{\partial p_{i}}-f,= italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG - italic_f , (44)
p˙isubscript˙𝑝𝑖\displaystyle\dot{p}_{i}over˙ start_ARG italic_p end_ARG start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT =fxifξpi,absent𝑓superscript𝑥𝑖𝑓𝜉subscript𝑝𝑖\displaystyle=-\frac{\partial f}{\partial x^{i}}-\frac{\partial f}{\partial\xi% }p_{i},= - divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_ξ end_ARG italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT ,
x˙isuperscript˙𝑥𝑖\displaystyle\dot{x}^{i}over˙ start_ARG italic_x end_ARG start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT =fpi.absent𝑓subscript𝑝𝑖\displaystyle=\frac{\partial f}{\partial p_{i}}.= divide start_ARG ∂ italic_f end_ARG start_ARG ∂ italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT end_ARG .

Расширенное фазовое пространство этой системы – это пространство переменных

(t,x,ξ,p)2m+2.𝑡𝑥𝜉𝑝superscript2𝑚2(t,x,\xi,p)\in\mathbb{R}^{2m+2}.( italic_t , italic_x , italic_ξ , italic_p ) ∈ blackboard_R start_POSTSUPERSCRIPT 2 italic_m + 2 end_POSTSUPERSCRIPT .

Если функция f𝑓fitalic_f не зависит от ξ𝜉\xiitalic_ξ, то уравнения на x,p𝑥𝑝x,pitalic_x , italic_p в системе (44) отделяются и превращаются в уравнения Гамильтона, а уравнение (43) превращается в уравнение Гамильтона-Якоби из предыдущих разделов.

Система (44) называется характеристической для уравнения (43), а ее решения характеристиками.

Следующая теорема доказывается аналогично теореме 15.

21.

Пусть u=u(t,x)𝑢𝑢𝑡𝑥u=u(t,x)italic_u = italic_u ( italic_t , italic_x ) – решение уравнения (43). Тогда m+1𝑚1m+1italic_m + 1-мерное подмногообразие (график)

G={ξ=u(t,x),pi=uxi(t,x),i=1,,m}𝐺formulae-sequence𝜉𝑢𝑡𝑥formulae-sequencesubscript𝑝𝑖𝑢superscript𝑥𝑖𝑡𝑥𝑖1𝑚G=\Big{\{}\xi=u(t,x),\quad p_{i}=\frac{\partial u}{\partial x^{i}}(t,x),\qquad i% =1,\ldots,m\Big{\}}italic_G = { italic_ξ = italic_u ( italic_t , italic_x ) , italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ italic_u end_ARG start_ARG ∂ italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_t , italic_x ) , italic_i = 1 , … , italic_m }

расширенного фазового пространства является инвариантным многообразием системы (44), дополненной уравнением t˙=1˙𝑡1\dot{t}=1over˙ start_ARG italic_t end_ARG = 1, и верна формула

(pidxifdtdξ)G=0,evaluated-atsubscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑓𝑑𝑡𝑑𝜉𝐺0(p_{i}dx^{i}-fdt-d\xi)\mid_{G}=0,( italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_f italic_d italic_t - italic_d italic_ξ ) ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_G end_POSTSUBSCRIPT = 0 ,

или, что то же самое,

(pidxifdt)G=du.evaluated-atsubscript𝑝𝑖𝑑superscript𝑥𝑖𝑓𝑑𝑡𝐺𝑑𝑢(p_{i}dx^{i}-fdt)\mid_{G}=du.( italic_p start_POSTSUBSCRIPT italic_i end_POSTSUBSCRIPT italic_d italic_x start_POSTSUPERSCRIPT italic_i end_POSTSUPERSCRIPT - italic_f italic_d italic_t ) ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_G end_POSTSUBSCRIPT = italic_d italic_u .

Данная теорема указывает путь решения задачи Коши для уравнения (43). Действительно, снабдим это уравнение начальными условиями

ut=0=u^(x).evaluated-at𝑢𝑡0^𝑢𝑥u\mid_{t=0}=\hat{u}(x).italic_u ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT = over^ start_ARG italic_u end_ARG ( italic_x ) . (45)

Зададим начальные условия для системы (44) следующим образом:

xt=0=x^,ξt=0=u^(x^),pt=0=u^x(x^),formulae-sequenceevaluated-at𝑥𝑡0^𝑥formulae-sequenceevaluated-at𝜉𝑡0^𝑢^𝑥evaluated-at𝑝𝑡0^𝑢𝑥^𝑥x\mid_{t=0}=\hat{x},\quad\xi\mid_{t=0}=\hat{u}(\hat{x}),\quad p\mid_{t=0}=% \frac{\partial\hat{u}}{\partial x}(\hat{x}),italic_x ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT = over^ start_ARG italic_x end_ARG , italic_ξ ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT = over^ start_ARG italic_u end_ARG ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) , italic_p ∣ start_POSTSUBSCRIPT italic_t = 0 end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG ∂ over^ start_ARG italic_u end_ARG end_ARG start_ARG ∂ italic_x end_ARG ( over^ start_ARG italic_x end_ARG ) ,

и пусть (x,ξ,p)=(X,Ξ,P)(t,x^)𝑥𝜉𝑝𝑋Ξ𝑃𝑡^𝑥(x,\xi,p)=(X,\Xi,P)(t,\hat{x})( italic_x , italic_ξ , italic_p ) = ( italic_X , roman_Ξ , italic_P ) ( italic_t , over^ start_ARG italic_x end_ARG ) – решение системы (44) с указанными начальными условиями.

Тогда решение u(t,x)𝑢𝑡𝑥u(t,x)italic_u ( italic_t , italic_x ) задачи Коши (43)-(45) находится из уравнений

u=Ξ(t,x^),x=X(t,x^).formulae-sequence𝑢Ξ𝑡^𝑥𝑥𝑋𝑡^𝑥u=\Xi(t,\hat{x}),\quad x=X(t,\hat{x}).italic_u = roman_Ξ ( italic_t , over^ start_ARG italic_x end_ARG ) , italic_x = italic_X ( italic_t , over^ start_ARG italic_x end_ARG ) .

В силу теоремы о неявной функции при малых |t|𝑡|t|| italic_t | последнее уравнение разрешимо относительно x^^𝑥\hat{x}over^ start_ARG italic_x end_ARG.

Данный метод решения задачи Коши (43)-(45) называется методом характеристик.

Список литературы

  • [1] В. Арнольд: Математические методы классической механики. Москва, <<Наука>>, 1989.
  • [2] L. Evans: Partial Differential Equations. American Math Society, 2010.
  • [3] Э. Картан: Интегральные инварианты. Москава, 1940.
  • [4] В. Козлов: Общая теория вихрей. РХД, 1998.
  • [5] Н. Кочин, И. Кибель, Н. Розе: Теоретическая гидродинамика. Часть 1, Москва, 1963.
  • [6] С. Новиков, И. Тайманов: Современные геометрические структуры и поля. МЦНМО, Москва, 2005.