Sur l’asymptotique des sommes de Kempner pour de grandes bases

Jean-François Burnol Université de Lille, Faculté des Sciences et technologies, Département de mathématiques, Cité Scientifique, F-59655 Villeneuve d’Ascq cedex, France jean-francois.burnol@univ-lille.fr
(Date: May 20, 2024. This version differs from v2 at https://arxiv.org/abs/2403.01957 only via a largely rewritten introduction, added references, the use of “one-half” line spacing and a change of typeface.)
Résumé.

Soit K𝐾Kitalic_K la somme des inverses des entiers n’ayant pas le chiffre b1𝑏1b-1italic_b - 1 en base b𝑏bitalic_b. Nous montrons K=blog(b)A/bB/b2C/b3+O(1/b4)𝐾𝑏𝑏𝐴𝑏𝐵superscript𝑏2𝐶superscript𝑏3𝑂1superscript𝑏4K=b\log(b)-A/b-B/b^{2}-C/b^{3}+O(1/b^{4})italic_K = italic_b roman_log ( italic_b ) - italic_A / italic_b - italic_B / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_C / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( 1 / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) avec A=ζ(2)/2𝐴𝜁22A=\zeta(2)/2italic_A = italic_ζ ( 2 ) / 2, B=(3ζ(2)+ζ(3))/3𝐵3𝜁2𝜁33B=(3\zeta(2)+\zeta(3))/3italic_B = ( 3 italic_ζ ( 2 ) + italic_ζ ( 3 ) ) / 3 et C=(2ζ(2)+4ζ(3)+ζ(4))/4𝐶2𝜁24𝜁3𝜁44C=(2\zeta(2)+4\zeta(3)+\zeta(4))/4italic_C = ( 2 italic_ζ ( 2 ) + 4 italic_ζ ( 3 ) + italic_ζ ( 4 ) ) / 4.

English summary. Let K𝐾Kitalic_K be the sum of the reciprocals of positive integers which are missing the digit b1𝑏1b-1italic_b - 1 in their b𝑏bitalic_b-ary representation. We prove K=blog(b)A/bB/b2C/b3+O(1/b4)𝐾𝑏𝑏𝐴𝑏𝐵superscript𝑏2𝐶superscript𝑏3𝑂1superscript𝑏4K=b\log(b)-A/b-B/b^{2}-C/b^{3}+O(1/b^{4})italic_K = italic_b roman_log ( italic_b ) - italic_A / italic_b - italic_B / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_C / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( 1 / italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) where A=ζ(2)/2𝐴𝜁22A=\zeta(2)/2italic_A = italic_ζ ( 2 ) / 2, B=(3ζ(2)+ζ(3))/3𝐵3𝜁2𝜁33B=(3\zeta(2)+\zeta(3))/3italic_B = ( 3 italic_ζ ( 2 ) + italic_ζ ( 3 ) ) / 3 and C=(2ζ(2)+4ζ(3)+ζ(4))/4𝐶2𝜁24𝜁3𝜁44C=(2\zeta(2)+4\zeta(3)+\zeta(4))/4italic_C = ( 2 italic_ζ ( 2 ) + 4 italic_ζ ( 3 ) + italic_ζ ( 4 ) ) / 4.

Key words and phrases:
Ellipsephic numbers, Kempner series, asymptotic expansions
2020 Mathematics Subject Classification:
Primary 11Y60, 11M06; Secondary 11A63, 11B37, 30C10, 41A60, 44A60;

1. Théorème principal

Kempner [15] a remarqué en 1914 que la sous-série de la série harmonique obtenue en ne conservant que les dénominateurs n’ayant aucune occurrence du chiffre 9999 en base 10101010 était convergente. En effet il n’y a pour chaque 11\ell\geqslant 1roman_ℓ ⩾ 1 que 8918superscript918\cdot 9^{\ell-1}8 ⋅ 9 start_POSTSUPERSCRIPT roman_ℓ - 1 end_POSTSUPERSCRIPT termes m1superscript𝑚1m^{-1}italic_m start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT avec 101m<10superscript101𝑚superscript1010^{\ell-1}\leqslant m<10^{\ell}10 start_POSTSUPERSCRIPT roman_ℓ - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ⩽ italic_m < 10 start_POSTSUPERSCRIPT roman_ℓ end_POSTSUPERSCRIPT. Notons K(b,d)𝐾𝑏𝑑K(b,d)italic_K ( italic_b , italic_d ) la sous-série de la série harmonique obéissant à la restriction de Kempner, pour une base b2𝑏2b\geqslant 2italic_b ⩾ 2 générale et un chiffre d{0,,b1}𝑑0𝑏1d\in\{0,\dots,b-1\}italic_d ∈ { 0 , … , italic_b - 1 }.

Fine [19] et d’autres auteurs, répondant à une question de Segal et Lepp, ont montré K(b,0)=blog(b)+O(b1)𝐾𝑏.0𝑏𝑏𝑂superscript𝑏1K(b,0)=b\log(b)+O(b^{-1})italic_K ( italic_b ,0 ) = italic_b roman_log ( italic_b ) + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ). Par ailleurs Kløve [16] a obtenu K(b,d)=blog(b)+O(b)𝐾𝑏𝑑𝑏𝑏𝑂𝑏K(b,d)=b\log(b)+O(b)italic_K ( italic_b , italic_d ) = italic_b roman_log ( italic_b ) + italic_O ( italic_b ) pour tout d𝑑ditalic_d.111Dans son article, Kløve considère plus généralement des restrictions sur m1𝑚1m\geqslant 1italic_m ⩾ 1 chiffres. Comme nous l’avons montré dans [7] (et vérifié numériquement), le terme principal est blog(b)/m𝑏𝑏𝑚b\log(b)/mitalic_b roman_log ( italic_b ) / italic_m, et non pas blog(b)𝑏𝑏b\log(b)italic_b roman_log ( italic_b ). Le résultat de Kløve n’est correct que pour m=1𝑚1m=1italic_m = 1. Ces résultats ont été améliorés par l’auteur dans [8] qui montre pour tout d>0𝑑0d>0italic_d > 0 fixé K(b,d)=blog(b)blog(1+d1)+Od(b1)𝐾𝑏𝑑𝑏𝑏𝑏1superscript𝑑1subscript𝑂𝑑superscript𝑏1K(b,d)=b\log(b)-b\log(1+d^{-1})+O_{d}(b^{-1})italic_K ( italic_b , italic_d ) = italic_b roman_log ( italic_b ) - italic_b roman_log ( 1 + italic_d start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) + italic_O start_POSTSUBSCRIPT italic_d end_POSTSUBSCRIPT ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) et donne cinq termes supplémentaires du développement en puissances inverses de b𝑏bitalic_b, pour tout d>0𝑑0d>0italic_d > 0 ou d=0𝑑0d=0italic_d = 0 fixé indépendamment de la base b𝑏bitalic_b.

D’autres régimes asymptotiques mènent au terme principal blog(b)𝑏𝑏b\log(b)italic_b roman_log ( italic_b ): Farhi [12] a montré limkI(b,d,k)=blog(b)subscript𝑘𝐼𝑏𝑑𝑘𝑏𝑏\lim_{k\to\infty}I(b,d,k)=b\log(b)roman_lim start_POSTSUBSCRIPT italic_k → ∞ end_POSTSUBSCRIPT italic_I ( italic_b , italic_d , italic_k ) = italic_b roman_log ( italic_b ) pour tout b𝑏bitalic_b et d𝑑ditalic_d. Ici I(b,d,k)𝐼𝑏𝑑𝑘I(b,d,k)italic_I ( italic_b , italic_d , italic_k ) est la série harmonique avec des dénominateurs ayant exactement k𝑘kitalic_k fois le chiffre d𝑑ditalic_d en base b𝑏bitalic_b, de sorte que K(b,d)=I(b,d,0)𝐾𝑏𝑑𝐼𝑏𝑑.0K(b,d)=I(b,d,0)italic_K ( italic_b , italic_d ) = italic_I ( italic_b , italic_d ,0 ). De telles séries avaient été définies par Irwin [14] peu après l’observation de Kempner. Allouche, Hu et Morin [1] ont considéré plus généralemeent la contrainte qu’un bloc w𝑤witalic_w de |w|𝑤|w|| italic_w | chiffres apparaisse exactement k𝑘kitalic_k fois. Ils ont montré que la limite pour k𝑘kitalic_k tendant vers l’infini est alors b|w|log(b)superscript𝑏𝑤𝑏b^{|w|}\log(b)italic_b start_POSTSUPERSCRIPT | italic_w | end_POSTSUPERSCRIPT roman_log ( italic_b ). L’auteur a ensuite obtenu ce même résultat par une méthode complètement différente [9]. La vérification numérique n’est pas facile (le calcul direct de la somme des séries est pour presque tous les cas impossible à cause de la lenteur de la convergence) et les algorithmes pour ce-faire ne sont disponibles dans la littérature que pour des cas particuliers ([2], [18], [3], [6]).

Les entiers ne possédant que certains chiffres dans une base b𝑏bitalic_b donnée (entiers «  ellipséphiques  » suivant une terminologie de C. Mauduit) ont fait l’objet de travaux avancés en théorie analytique des nombres, et Maynard a montré qu’il y a toujours une infinité de nombres premiers de cette forme. Nous n’abordons nullement ces sujets ici mais citons [11], [10], [17] pour l’intérêt du lecteur.

Dans le présent article nous étudions la généralisation directe de la série originelle de Kempner aux couples (b,b1)𝑏𝑏1(b,b-1)( italic_b , italic_b - 1 ) plutôt que (10,9)10.9(10,9)( 10,9 ). Voici notre résultat:

Théorème 1.

Soit b>1𝑏1b>1italic_b > 1 un entier et K(b,b1)𝐾𝑏𝑏1K(b,b-1)italic_K ( italic_b , italic_b - 1 ) la somme des inverses m1superscript𝑚1m^{-1}italic_m start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT, portant sur tous les entiers strictement positifs ne contenant dans leur écriture en base b𝑏bitalic_b aucune occurrence du chiffre b1𝑏1b-1italic_b - 1.

Alors, pour b𝑏bitalic_b tendant vers l’infini:

(1) K(b,b1)=blog(b)ζ(2)2b3ζ(2)+ζ(3)3b22ζ(2)+4ζ(3)+ζ(4)4b3+O(1)b4𝐾𝑏𝑏1𝑏𝑏𝜁22𝑏3𝜁2𝜁33superscript𝑏22𝜁24𝜁3𝜁44superscript𝑏3𝑂1superscript𝑏4K(b,b-1)=b\log(b)-\frac{\zeta(2)}{2b}-\frac{3\zeta(2)+\zeta(3)}{3b^{2}}-\frac{% 2\zeta(2)+4\zeta(3)+\zeta(4)}{4b^{3}}+\frac{O(1)}{b^{4}}italic_K ( italic_b , italic_b - 1 ) = italic_b roman_log ( italic_b ) - divide start_ARG italic_ζ ( 2 ) end_ARG start_ARG 2 italic_b end_ARG - divide start_ARG 3 italic_ζ ( 2 ) + italic_ζ ( 3 ) end_ARG start_ARG 3 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 2 italic_ζ ( 2 ) + 4 italic_ζ ( 3 ) + italic_ζ ( 4 ) end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG italic_O ( 1 ) end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG

Ce n’est pas la première fois que les ζ(n)𝜁𝑛\zeta(n)italic_ζ ( italic_n ) apparaissent dans la théorie des séries de Kempner. En effet Fischer [13] a démontré en 1993 la formule suivante:

(2) K(10,9)=10log(10)m=110m1βmζ(m+1)𝐾10.91010superscriptsubscript𝑚1superscript10𝑚1subscript𝛽𝑚𝜁𝑚1K(10,9)=10\log(10)-\sum_{m=1}^{\infty}10^{-m-1}\beta_{m}\zeta(m+1)italic_K ( 10,9 ) = 10 roman_log ( 10 ) - ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_m = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT 10 start_POSTSUPERSCRIPT - italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_β start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT italic_ζ ( italic_m + 1 )

Dans cette formule les coefficients βmsubscript𝛽𝑚\beta_{m}italic_β start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT sont des nombres rationnels vérifient les récurrences linéaires suivantes pour m1𝑚1m\geqslant 1italic_m ⩾ 1 (en particulier β0=10subscript𝛽010\beta_{0}=10italic_β start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = 10):

(3) k=1m(mk)(10mk+110k+1)βmk=10(11m10m).superscriptsubscript𝑘1𝑚binomial𝑚𝑘superscript10𝑚𝑘1superscript10𝑘1subscript𝛽𝑚𝑘10superscript11𝑚superscript10𝑚\sum_{k=1}^{m}\binom{m}{k}\bigl{(}10^{m-k+1}-10^{k}+1\bigr{)}\beta_{m-k}=10\,(% 11^{m}-10^{m})\;.∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_k = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_k end_ARG ) ( 10 start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_k + 1 end_POSTSUPERSCRIPT - 10 start_POSTSUPERSCRIPT italic_k end_POSTSUPERSCRIPT + 1 ) italic_β start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_k end_POSTSUBSCRIPT = 10 ( 11 start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT - 10 start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) .

Comme nous l’expliquons dans un travail [7] rédigé postérieurement à celui-ci les coefficients βmsubscript𝛽𝑚\beta_{m}italic_β start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT sont des cas particuliers des quantités dénotées vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT, fractions rationnelles en la variable b𝑏bitalic_b, qui ont été définies par l’auteur dans [5], pour toute base et tout ensemble de chiffres exclus. Et il est possible d’obtenir le Théorème 1 à partir d’une version généralisant la série (2) de Fischer: [7] explique la méthode mais ne donne que deux termes, car il faut les considérations plus avancées de [8] pour aller commodément plus loin.

Ici nous démontrerons le Théorème 1 d’une manière totalement différente, en utilisant comme point de départ [5]. Ceci est l’occasion d’obtenir certains résultats sur les vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT vues comme fonctions analytiques de la base b𝑏bitalic_b, et de les employer.

2. Remarques préliminaires

Nous utilisons [5, Thm. 4] (avec le paramètre de “niveau” \ellroman_ℓ mis à la valeur 1111). Ce théorème nous dit dans le cas particulier d=b1𝑑𝑏1d=b-1italic_d = italic_b - 1:

(4) K(b,b1)=d=1b2m=1vm(d+1)m+1𝐾𝑏𝑏1superscriptsubscript𝑑1𝑏2superscriptsubscript𝑚1subscript𝑣𝑚superscript𝑑1𝑚1K(b,b-1)=\sum_{d=1}^{b-2}\sum_{m=1}^{\infty}\frac{v_{m}}{(d+1)^{m+1}}italic_K ( italic_b , italic_b - 1 ) = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_m = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG
Remarque 1.

Pour b=2𝑏2b=2italic_b = 2, d=1𝑑1d=1italic_d = 1, on a K(2,1)=0𝐾2.10K(2,1)=0italic_K ( 2,1 ) = 0 puisqu’il n’y a pas d’entier non nul n’utilisant pas le chiffre 1111 en écriture binaire, ce qui est compatible avec la formule ci-dessus, la somme sur d𝑑ditalic_d étant alors vide. Les quantités vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT sont aussi définies pour b=2𝑏2b=2italic_b = 2, elles sont dans ce cas toutes égales à 2222.

Ces vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT (qui ne dépendent ici que de b𝑏bitalic_b) vérifient les récurrences suivantes:

(5) m0(bm+1b+1)vm=bm+1+j=1m(mj)γjvmjformulae-sequencefor-all𝑚0superscript𝑏𝑚1𝑏1subscript𝑣𝑚superscript𝑏𝑚1superscriptsubscript𝑗1𝑚binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝑣𝑚𝑗\forall m\geqslant 0\quad(b^{m+1}-b+1)v_{m}=b^{m+1}+\sum_{j=1}^{m}\binom{m}{j}% \gamma_{j}v_{m-j}∀ italic_m ⩾ 0 ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_b + 1 ) italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT

où les symboles γjsubscript𝛾𝑗\gamma_{j}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT sont définis par j0γj=d=1b1djformulae-sequencefor-all𝑗0subscript𝛾𝑗superscriptsubscript𝑑1𝑏1superscript𝑑𝑗\forall j\geqslant 0\quad\gamma_{j}=\sum_{d=1}^{b-1}d^{j}∀ italic_j ⩾ 0 italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_d start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT. On fera attention que γjsubscript𝛾𝑗\gamma_{j}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT est utilisé ici pour désigner ce qui était noté γjsuperscriptsubscript𝛾𝑗\gamma_{j}^{\prime}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT dans [5, Thm. 4]. Les vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT vérifient aussi une généralisation à toute base b𝑏bitalic_b de la récurrence (3), voir [7]. Mais nous ne l’utiliserons pas. La quantité d=b1(b1)superscript𝑑𝑏1𝑏1d^{\prime}=b-1-(b-1)italic_d start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT = italic_b - 1 - ( italic_b - 1 ) de [5, Thm. 4] vaut ici 00. L’équation (5) est aussi valable pour m=0𝑚0m=0italic_m = 0 en considérant que la somme est vide donc nulle. Elle donne v0=bsubscript𝑣0𝑏v_{0}=bitalic_v start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = italic_b. On notera que γ0=b1subscript𝛾0𝑏1\gamma_{0}=b-1italic_γ start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = italic_b - 1 et qu’on a parfois avantage à écrire (5) avec (b1)vm𝑏1subscript𝑣𝑚(b-1)v_{m}( italic_b - 1 ) italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT déplacé à droite.

Dans la suite nous allons traiter les γjsubscript𝛾𝑗\gamma_{j}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT comme des polynômes de degré j+1𝑗1j+1italic_j + 1 en la variable b𝑏bitalic_b. Rappelons la formule connue avec les nombres de Bernoulli, valable pour tout j1𝑗1j\geqslant 1italic_j ⩾ 1 entier (mais pas ici pour j=0𝑗0j=0italic_j = 0 puisque notre γ0subscript𝛾0\gamma_{0}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT vaut b1𝑏1b-1italic_b - 1):

γj=p=0j(jp)Bpbj+1pj+1psubscript𝛾𝑗superscriptsubscript𝑝0𝑗binomial𝑗𝑝subscript𝐵𝑝superscript𝑏𝑗1𝑝𝑗1𝑝\gamma_{j}=\sum_{p=0}^{j}\binom{j}{p}B_{p}\frac{b^{j+1-p}}{j+1-p}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_p = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_j end_ARG start_ARG italic_p end_ARG ) italic_B start_POSTSUBSCRIPT italic_p end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 - italic_p end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_j + 1 - italic_p end_ARG

Nous passerons bientôt de la variable b𝑏bitalic_b à la variable c=b1𝑐superscript𝑏1c=b^{-1}italic_c = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT, et considérerons les γjsubscript𝛾𝑗\gamma_{j}italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT comme des fractions rationnelles en c𝑐citalic_c. Dans ce cadre nous pourrons nous ramener à des polynômes en multipliant par cj+1superscript𝑐𝑗1c^{j+1}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT, c’est-à-dire en considérant cj+1γjsuperscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗c^{j+1}\gamma_{j}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT. On a en effet:

(6) cj+1γj=p=0j(jp)Bpcpj+1p=1j+1c2+jc212j(j1)(j2)c4720++Bjcjsuperscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗superscriptsubscript𝑝0𝑗binomial𝑗𝑝subscript𝐵𝑝superscript𝑐𝑝𝑗1𝑝1𝑗1𝑐2𝑗superscript𝑐212𝑗𝑗1𝑗2superscript𝑐4720subscript𝐵𝑗superscript𝑐𝑗c^{j+1}\gamma_{j}=\sum_{p=0}^{j}\binom{j}{p}B_{p}\frac{c^{p}}{j+1-p}=\frac{1}{% j+1}-\frac{c}{2}+\frac{jc^{2}}{12}-\frac{j(j-1)(j-2)c^{4}}{720}+\dots+B_{j}c^{j}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_p = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_j end_ARG start_ARG italic_p end_ARG ) italic_B start_POSTSUBSCRIPT italic_p end_POSTSUBSCRIPT divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_p end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_j + 1 - italic_p end_ARG = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_j + 1 end_ARG - divide start_ARG italic_c end_ARG start_ARG 2 end_ARG + divide start_ARG italic_j italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG 12 end_ARG - divide start_ARG italic_j ( italic_j - 1 ) ( italic_j - 2 ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG 720 end_ARG + ⋯ + italic_B start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT

De plus lorsque c=1/b𝑐1𝑏c=1/bitalic_c = 1 / italic_b, b𝑏b\in\mathbb{N}italic_b ∈ blackboard_N, b2𝑏2b\geqslant 2italic_b ⩾ 2, on a l’encadrement connu

(7) 1j+1c2cj+1γj1j+1c2+jc2121𝑗1𝑐2superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗1𝑗1𝑐2𝑗superscript𝑐212\frac{1}{j+1}-\frac{c}{2}\leqslant c^{j+1}\gamma_{j}\leqslant\frac{1}{j+1}-% \frac{c}{2}+\frac{jc^{2}}{12}divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_j + 1 end_ARG - divide start_ARG italic_c end_ARG start_ARG 2 end_ARG ⩽ italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT ⩽ divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_j + 1 end_ARG - divide start_ARG italic_c end_ARG start_ARG 2 end_ARG + divide start_ARG italic_j italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG 12 end_ARG

qui résulte de la comparaison avec l’intégrale de la fonction ttjmaps-to𝑡superscript𝑡𝑗t\mapsto t^{j}italic_t ↦ italic_t start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT (comme l’on pratique au début du développement d’Euler-MacLaurin par exemple). On prendra garde qu’on ne peut pas étendre en général ces inégalités à la variable réelle c[0,12]𝑐012c\in[0,\frac{1}{2}]italic_c ∈ [ 0 , divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG ] ni même l’encadrement “au cran d’avant” 0(j+1)cj+1γj10𝑗1superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗10\leqslant(j+1)c^{j+1}\gamma_{j}\leqslant 10 ⩽ ( italic_j + 1 ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT ⩽ 1.

Nous aurons également besoin du résultat du calcul suivant, d’abord mené pour c=1/b𝑐1𝑏c=1/bitalic_c = 1 / italic_b, b𝑏b\in\mathbb{N}italic_b ∈ blackboard_N, b2𝑏2b\geqslant 2italic_b ⩾ 2. Soit m𝑚mitalic_m un entier naturel:

j=0m(mj)γjm+1jsuperscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗𝑚1𝑗\displaystyle\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}\frac{\gamma_{j}}{m+1-j}∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) divide start_ARG italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 - italic_j end_ARG =j=0m1m+1(m+1j)d=1b1djabsentsuperscriptsubscript𝑗0𝑚1𝑚1binomial𝑚1𝑗superscriptsubscript𝑑1𝑏1superscript𝑑𝑗\displaystyle=\sum_{j=0}^{m}\frac{1}{m+1}\binom{m+1}{j}\sum_{d=1}^{b-1}d^{j}= ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG ( FRACOP start_ARG italic_m + 1 end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_d start_POSTSUPERSCRIPT italic_j end_POSTSUPERSCRIPT
=1m+1d=1b1((d+1)m+1dm+1)=bm+11m+1absent1𝑚1superscriptsubscript𝑑1𝑏1superscript𝑑1𝑚1superscript𝑑𝑚1superscript𝑏𝑚11𝑚1\displaystyle=\frac{1}{m+1}\sum_{d=1}^{b-1}((d+1)^{m+1}-d^{m+1})=\frac{b^{m+1}% -1}{m+1}= divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_d start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) = divide start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG

Donc pour c=1/b𝑐1𝑏c=1/bitalic_c = 1 / italic_b:

(8) cm+1j=0m(mj)γjm+1j=1cm+1m+1superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗𝑚1𝑗1superscript𝑐𝑚1𝑚1c^{m+1}\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}\frac{\gamma_{j}}{m+1-j}=\frac{1-c^{m+1}}{m+1}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) divide start_ARG italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 - italic_j end_ARG = divide start_ARG 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG

Comme l’équation (8) compare deux fonctions polynomiales en la variable c𝑐citalic_c et dit qu’elles coïncident en tous les c=1/b𝑐1𝑏c=1/bitalic_c = 1 / italic_b, b2𝑏2b\geqslant 2italic_b ⩾ 2 entier, c’est donc une identité pour toutes les valeurs complexes de c𝑐citalic_c.

3. Estimation de moments

Afin d’aider à suivre les démonstrations qui suivent, nous donnons ici les débuts des développements en puissances de c=b1𝑐superscript𝑏1c=b^{-1}italic_c = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT au voisinage de zéro, des vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT pour 1m61𝑚61\leqslant m\leqslant 61 ⩽ italic_m ⩽ 6:

v1subscript𝑣1\displaystyle v_{1}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT =b2+1+c212c1c+c2=b2+1+12c12c2c3+O(c4)missing-subexpressionabsent𝑏21𝑐212𝑐1𝑐superscript𝑐2missing-subexpressionabsent𝑏2112𝑐12superscript𝑐2superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle\begin{aligned} &=\frac{b}{2}+1+\frac{c}{2}\frac{1-2c}{1-c+c^{2}}% \\ &=\frac{b}{2}+1+\frac{1}{2}c-\frac{1}{2}c^{2}-c^{3}+O(c^{4})\end{aligned}start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL = divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 2 end_ARG + 1 + divide start_ARG italic_c end_ARG start_ARG 2 end_ARG divide start_ARG 1 - 2 italic_c end_ARG start_ARG 1 - italic_c + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL = divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 2 end_ARG + 1 + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) end_CELL end_ROW
v2subscript𝑣2\displaystyle v_{2}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT =b3+1+c665c7c2+10c36c4(1c+c2)(1c2+c3)=b3+1+c+16c2c3+O(c4)missing-subexpressionabsent𝑏31𝑐665𝑐7superscript𝑐210superscript𝑐36superscript𝑐41𝑐superscript𝑐21superscript𝑐2superscript𝑐3missing-subexpressionabsent𝑏31𝑐16superscript𝑐2superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle\begin{aligned} &=\frac{b}{3}+1+\frac{c}{6}\frac{6-5c-7c^{2}+10c^% {3}-6c^{4}}{(1-c+c^{2})(1-c^{2}+c^{3})}\\ &=\frac{b}{3}+1+c+\frac{1}{6}c^{2}-c^{3}+O(c^{4})\end{aligned}start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL = divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 3 end_ARG + 1 + divide start_ARG italic_c end_ARG start_ARG 6 end_ARG divide start_ARG 6 - 5 italic_c - 7 italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + 10 italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT - 6 italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ( 1 - italic_c + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ) ( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL = divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 3 end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 6 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) end_CELL end_ROW
v3subscript𝑣3\displaystyle v_{3}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT =b4+1+c+12c2+0c3+O(c4)absent𝑏41𝑐12superscript𝑐20superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle=\frac{b}{4}+1+c+\frac{1}{2}c^{2}+0c^{3}+O(c^{4})= divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 4 end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + 0 italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
v4subscript𝑣4\displaystyle v_{4}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 4 end_POSTSUBSCRIPT =b5+1+c+12c2+12c3+O(c4)absent𝑏51𝑐12superscript𝑐212superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle=\frac{b}{5}+1+c+\frac{1}{2}c^{2}+\frac{1}{2}c^{3}+O(c^{4})= divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 5 end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
v5subscript𝑣5\displaystyle v_{5}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 5 end_POSTSUBSCRIPT =b6+1+c+12c2+34c3+O(c4)absent𝑏61𝑐12superscript𝑐234superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle=\frac{b}{6}+1+c+\frac{1}{2}c^{2}+\frac{3}{4}c^{3}+O(c^{4})= divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 6 end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 3 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
v6subscript𝑣6\displaystyle v_{6}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 6 end_POSTSUBSCRIPT =b7+1+c+12c2+c3+O(c4)absent𝑏71𝑐12superscript𝑐2superscript𝑐3𝑂superscript𝑐4\displaystyle=\frac{b}{7}+1+c+\frac{1}{2}c^{2}+c^{3}+O(c^{4})= divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG 7 end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
Proposition 2.

La fraction rationnelle vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT en la variable complexe c=b1𝑐superscript𝑏1c=b^{-1}italic_c = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT, définie pour m0𝑚0m\geqslant 0italic_m ⩾ 0 par les identités récurrentes (5), possède un pôle simple en c=0𝑐0c=0italic_c = 0 de résidu (m+1)1superscript𝑚11(m+1)^{-1}( italic_m + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT. Elle n’a pas d’autres pôles dans le disque ouvert de rayon ρ𝜌\rhoitalic_ρ avec ρ0,755𝜌0.755\rho\approx\numprint{0.755}italic_ρ ≈ 0,755 la racine réelle de l’équation ρ2(1+ρ)=1superscript𝜌21𝜌1\rho^{2}(1+\rho)=1italic_ρ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + italic_ρ ) = 1. Et:

(9) m4vm=1(m+1)c+1+c+12c2+m24c3+Oc0(c4)𝑚4subscript𝑣𝑚1𝑚1𝑐1𝑐12superscript𝑐2𝑚24superscript𝑐3subscript𝑂𝑐0superscript𝑐4m\geqslant 4\implies v_{m}=\frac{1}{(m+1)c}+1+c+\frac{1}{2}c^{2}+\frac{m-2}{4}% c^{3}+O_{c\to 0}(c^{4})italic_m ⩾ 4 ⟹ italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) italic_c end_ARG + 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG italic_m - 2 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O start_POSTSUBSCRIPT italic_c → 0 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
Démonstration.

On considère les fractions rationnelles wm=vmbm+1subscript𝑤𝑚subscript𝑣𝑚𝑏𝑚1w_{m}=v_{m}-\frac{b}{m+1}italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG. Alors, par (5) et en utilisant initialement une somme pour j𝑗jitalic_j allant de 00 à m𝑚mitalic_m au lieu de 1111 à m𝑚mitalic_m (on rappelle que γ0=b1subscript𝛾0𝑏1\gamma_{0}=b-1italic_γ start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = italic_b - 1):

bm+2m+1+bm+1wmsuperscript𝑏𝑚2𝑚1superscript𝑏𝑚1subscript𝑤𝑚\displaystyle\frac{b^{m+2}}{m+1}+b^{m+1}w_{m}divide start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG + italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT =bm+1+j=0m(mj)bγjm+1j+j=0m(mj)γjwmjabsentsuperscript𝑏𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗𝑏subscript𝛾𝑗𝑚1𝑗superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝑤𝑚𝑗\displaystyle=b^{m+1}+\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}\frac{b\gamma_{j}}{m+1-j}+\sum% _{j=0}^{m}\binom{m}{j}\gamma_{j}w_{m-j}= italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) divide start_ARG italic_b italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 - italic_j end_ARG + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT
1(m+1)c+wm1𝑚1𝑐subscript𝑤𝑚\displaystyle\frac{1}{(m+1)c}+w_{m}divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) italic_c end_ARG + italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT =1+1cj=0m(mj)cmjcj+1γjm+1j+j=0m(mj)cj+1γjcmjwmjabsent11𝑐superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗superscript𝑐𝑚𝑗superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗𝑚1𝑗superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗superscript𝑐𝑚𝑗subscript𝑤𝑚𝑗\displaystyle=1+\frac{1}{c}\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}c^{m-j}\frac{c^{j+1}% \gamma_{j}}{m+1-j}+\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}c^{j+1}\gamma_{j}c^{m-j}w_{m-j}= 1 + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_c end_ARG ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 - italic_j end_ARG + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUPERSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT
1(m+1)c+wm1𝑚1𝑐subscript𝑤𝑚\displaystyle\frac{1}{(m+1)c}+w_{m}divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) italic_c end_ARG + italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT =1+1cm+1(m+1)c+j=0m(mj)cj+1γjcmjwmjabsent11superscript𝑐𝑚1𝑚1𝑐superscriptsubscript𝑗0𝑚binomial𝑚𝑗superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗superscript𝑐𝑚𝑗subscript𝑤𝑚𝑗\displaystyle=1+\frac{1-c^{m+1}}{(m+1)c}+\sum_{j=0}^{m}\binom{m}{j}c^{j+1}% \gamma_{j}c^{m-j}w_{m-j}= 1 + divide start_ARG 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) italic_c end_ARG + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUPERSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT

On a utilisé (8). De plus on a w0=bb=0subscript𝑤0𝑏𝑏0w_{0}=b-b=0italic_w start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = italic_b - italic_b = 0 et cγ0=1c𝑐subscript𝛾01𝑐c\gamma_{0}=1-citalic_c italic_γ start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = 1 - italic_c. Donc au final, pour m1𝑚1m\geqslant 1italic_m ⩾ 1 (si m=1𝑚1m=1italic_m = 1 la somme est vide donc nulle):

(10) (1cm+cm+1)wm=1(m+1)1cm+j=1m1(mj)cj+1γjcmjwmj1superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚1subscript𝑤𝑚1superscript𝑚11superscript𝑐𝑚superscriptsubscript𝑗1𝑚1binomial𝑚𝑗superscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗superscript𝑐𝑚𝑗subscript𝑤𝑚𝑗(1-c^{m}+c^{m+1})w_{m}=1-(m+1)^{-1}c^{m}+\sum_{j=1}^{m-1}\binom{m}{j}c^{j+1}% \gamma_{j}c^{m-j}w_{m-j}( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = 1 - ( italic_m + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUPERSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT

En particulier w1=1c/21c+c2subscript𝑤11𝑐21𝑐superscript𝑐2w_{1}=\frac{1-c/2}{1-c+c^{2}}italic_w start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = divide start_ARG 1 - italic_c / 2 end_ARG start_ARG 1 - italic_c + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG a ses pôles sur le cercle unité. Le polynôme 1c2+c31superscript𝑐2superscript𝑐31-c^{2}+c^{3}1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT a une seule racine réelle ρ𝜌-\rho- italic_ρ avec ρ𝜌\rhoitalic_ρ vérifiant ρ2(1+ρ)=1superscript𝜌21𝜌1\rho^{2}(1+\rho)=1italic_ρ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + italic_ρ ) = 1 et valant un peu plus de 3/4343/43 / 4. Les deux autres racines complexes conjuguées sont en dehors du disque unité. Lorsque z𝑧zitalic_z est un complexe avec |z|<ρ𝑧𝜌|z|<\rho| italic_z | < italic_ρ et m2𝑚2m\geqslant 2italic_m ⩾ 2 on a |zmzm+1||z|2(1+|z|)<ρ2(1+ρ)=1superscript𝑧𝑚superscript𝑧𝑚1superscript𝑧21𝑧superscript𝜌21𝜌1|z^{m}-z^{m+1}|\leqslant|z|^{2}(1+|z|)<\rho^{2}(1+\rho)=1| italic_z start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT - italic_z start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT | ⩽ | italic_z | start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + | italic_z | ) < italic_ρ start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + italic_ρ ) = 1. Donc les pôles des 1cm+cm+11superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚11-c^{m}+c^{m+1}1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT sont tous en dehors du disque ouvert centré en l’origine de rayon ρ𝜌\rhoitalic_ρ. Les fractions rationnelles wmsubscript𝑤𝑚w_{m}italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT sont donc des fonctions analytiques dans ce disque ouvert, ce qui montre que vmsubscript𝑣𝑚v_{m}italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT comme fonction de c𝑐citalic_c a un pôle simple en zéro de résidu 1/(m+1)1𝑚11/(m+1)1 / ( italic_m + 1 ).

On suppose dorénavant que m𝑚mitalic_m est au moins 4444. On sépare les contributions de j=m1𝑗𝑚1j=m-1italic_j = italic_m - 1, j=m2𝑗𝑚2j=m-2italic_j = italic_m - 2, j=m3𝑗𝑚3j=m-3italic_j = italic_m - 3 à (10). On obtient

(1cm+cm+1)wm=1(m+1)1cm+cm+1(mγm1w1+(m2)γm2w2+(m3)γm3w3)+Γ1superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚1subscript𝑤𝑚1superscript𝑚11superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚1𝑚subscript𝛾𝑚1subscript𝑤1binomial𝑚2subscript𝛾𝑚2subscript𝑤2binomial𝑚3subscript𝛾𝑚3subscript𝑤3Γ(1-c^{m}+c^{m+1})w_{m}=1-(m+1)^{-1}c^{m}+c^{m+1}\Bigl{(}m\gamma_{m-1}w_{1}+% \binom{m}{2}\gamma_{m-2}w_{2}+\binom{m}{3}\gamma_{m-3}w_{3}\Bigr{)}+\Gamma( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = 1 - ( italic_m + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_m italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT + ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT + ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 3 end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 3 end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ) + roman_Γ

avec ΓΓ\Gammaroman_Γ la somme de j=1𝑗1j=1italic_j = 1 à m4𝑚4m-4italic_m - 4 des cj+1γjcmjwmjsuperscript𝑐𝑗1subscript𝛾𝑗superscript𝑐𝑚𝑗subscript𝑤𝑚𝑗c^{j+1}\gamma_{j}c^{m-j}w_{m-j}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_j + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUPERSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT et mj4𝑚𝑗4m-j\geqslant 4italic_m - italic_j ⩾ 4. Ce terme ΓΓ\Gammaroman_Γ ne contribue pas aux 4 premiers coefficients de Taylor du terme de droite de l’équation ci-dessus, pas plus que (m+1)1cmsuperscript𝑚11superscript𝑐𝑚(m+1)^{-1}c^{m}( italic_m + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT. Diviser par 1cm+cm+11superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚11-c^{m}+c^{m+1}1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ne changera pas non plus ce début de développement de Taylor A(m)+B(m)c+C(m)c2+D(m)c3𝐴𝑚𝐵𝑚𝑐𝐶𝑚superscript𝑐2𝐷𝑚superscript𝑐3A(m)+B(m)c+C(m)c^{2}+D(m)c^{3}italic_A ( italic_m ) + italic_B ( italic_m ) italic_c + italic_C ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_D ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT. On a immédiatement A(m)=1𝐴𝑚1A(m)=1italic_A ( italic_m ) = 1 puisque cm+1γmisuperscript𝑐𝑚1subscript𝛾𝑚𝑖c^{m+1}\gamma_{m-i}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_i end_POSTSUBSCRIPT pour i=1𝑖1i=1italic_i = 1, 2222, 3333 est un polynôme nul en zéro. D’après (6), les coefficients de ccmmγm1w1𝑐superscript𝑐𝑚𝑚subscript𝛾𝑚1subscript𝑤1c\cdot c^{m}m\gamma_{m-1}\cdot w_{1}italic_c ⋅ italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT ⋅ italic_w start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT jusqu’à c3superscript𝑐3c^{3}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT seront polynomiaux en m𝑚mitalic_m de degrés au plus 2222. De même m(m1)c2cm1γm2w2𝑚𝑚1superscript𝑐2superscript𝑐𝑚1subscript𝛾𝑚2subscript𝑤2m(m-1)c^{2}c^{m-1}\gamma_{m-2}w_{2}italic_m ( italic_m - 1 ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT contribue lui aussi de manière au plus quadratique en m𝑚mitalic_m. Et m(m1)(m2)c3cm2γm3w3𝑚𝑚1𝑚2superscript𝑐3superscript𝑐𝑚2subscript𝛾𝑚3subscript𝑤3m(m-1)(m-2)c^{3}c^{m-2}\gamma_{m-3}w_{3}italic_m ( italic_m - 1 ) ( italic_m - 2 ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 3 end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ne contribue qu’un multiple de m(m1)𝑚𝑚1m(m-1)italic_m ( italic_m - 1 ) au terme en c3superscript𝑐3c^{3}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT. Il en résulte que A(m)𝐴𝑚A(m)italic_A ( italic_m ), B(m)𝐵𝑚B(m)italic_B ( italic_m ), et C(m)𝐶𝑚C(m)italic_C ( italic_m ) sont tous trois des polynômes en m𝑚mitalic_m au pire quadratique. Mais avec un logiciel de calcul formel ou à la main on vérifie les développements qui ont été donnés plus haut et qui donnent A(m)=B(m)=1𝐴𝑚𝐵𝑚1A(m)=B(m)=1italic_A ( italic_m ) = italic_B ( italic_m ) = 1 pour m=4,5,6𝑚4.5.6m=4,5,6italic_m = 4,5,6, et C(m)=(m2)/4𝐶𝑚𝑚24C(m)=(m-2)/4italic_C ( italic_m ) = ( italic_m - 2 ) / 4 pour m=4,5,6𝑚4.5.6m=4,5,6italic_m = 4,5,6. D’où (9). ∎

Théorème 3.

Il existe une constante absolue K𝐾Kitalic_K (effective) telle que:

m4,b,b2,c=b1|vmbm+11c12c2m24c3|Km2c4formulae-sequence𝑚4formulae-sequence𝑏formulae-sequence𝑏2𝑐superscript𝑏1subscript𝑣𝑚𝑏𝑚11𝑐12superscript𝑐2𝑚24superscript𝑐3𝐾superscript𝑚2superscript𝑐4m\geqslant 4,b\in\mathbb{N},b\geqslant 2,c=b^{-1}\implies\left|v_{m}-\frac{b}{% m+1}-1-c-\frac{1}{2}c^{2}-\frac{m-2}{4}c^{3}\right|\leqslant Km^{2}c^{4}italic_m ⩾ 4 , italic_b ∈ blackboard_N , italic_b ⩾ 2 , italic_c = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ⟹ | italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG - 1 - italic_c - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG italic_m - 2 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT | ⩽ italic_K italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT
Démonstration.

On s’intéresse maintenant à l’écart zmsubscript𝑧𝑚z_{m}italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT entre wm=vm((m+1)c)1subscript𝑤𝑚subscript𝑣𝑚superscript𝑚1𝑐1w_{m}=v_{m}-((m+1)c)^{-1}italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = italic_v start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT - ( ( italic_m + 1 ) italic_c ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT et les quatre premiers termes du développement en puissances de c𝑐citalic_c. On définit, y-compris pour 0m<40𝑚40\leqslant m<40 ⩽ italic_m < 4, zmsubscript𝑧𝑚z_{m}italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT par:

wm=1+c+12c2+m24c3+zmsubscript𝑤𝑚1𝑐12superscript𝑐2𝑚24superscript𝑐3subscript𝑧𝑚w_{m}=1+c+\frac{1}{2}c^{2}+\frac{m-2}{4}c^{3}+z_{m}italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG italic_m - 2 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT

On a par (9) une majoration pour chaque m4𝑚4m\geqslant 4italic_m ⩾ 4 en K(m)c4𝐾𝑚superscript𝑐4K(m)c^{4}italic_K ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT pour 0c120𝑐120\leqslant c\leqslant\frac{1}{2}0 ⩽ italic_c ⩽ divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG par exemple.

Le problème est l’uniformité en m𝑚mitalic_m. Nous l’établissons uniquement pour les c𝑐citalic_c de la forme 1/b1𝑏1/b1 / italic_b, b𝑏bitalic_b entier au moins 2222. Supposons donc m>4𝑚4m>4italic_m > 4 et qu’on ait établi une majoration de |zp|subscript𝑧𝑝|z_{p}|| italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_p end_POSTSUBSCRIPT | en K(p)c4𝐾𝑝superscript𝑐4K(p)c^{4}italic_K ( italic_p ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT pour 4p<m4𝑝𝑚4\leqslant p<m4 ⩽ italic_p < italic_m pour une certaine fonction K(p)𝐾𝑝K(p)italic_K ( italic_p ), pour ces c𝑐citalic_c.

On obtient la récurrence des zmsubscript𝑧𝑚z_{m}italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT à partir de (10) (où l’on rappelle w0=0subscript𝑤00w_{0}=0italic_w start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT = 0):

wmsubscript𝑤𝑚\displaystyle w_{m}italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT =1cmm+1+cm+1j=0m1(mj)γjwmjabsent1superscript𝑐𝑚𝑚1superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚1binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝑤𝑚𝑗\displaystyle=1-\frac{c^{m}}{m+1}+c^{m+1}\sum_{j=0}^{m-1}\binom{m}{j}\gamma_{j% }w_{m-j}= 1 - divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG italic_m + 1 end_ARG + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_w start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT
1+c+12c2+m24c3+zm1𝑐12superscript𝑐2𝑚24superscript𝑐3subscript𝑧𝑚\displaystyle 1+c+\frac{1}{2}c^{2}+\frac{m-2}{4}c^{3}+z_{m}1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG italic_m - 2 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT =1cm(m+1)+(1+c+12c212c3)U(m)+c34V(m)+cm+1j=0m1(mj)γjzmjabsent1superscript𝑐𝑚𝑚1missing-subexpression1𝑐12superscript𝑐212superscript𝑐3𝑈𝑚superscript𝑐34𝑉𝑚missing-subexpressionsuperscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚1binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝑧𝑚𝑗\displaystyle=1-\frac{c^{m}}{(m+1)}\begin{aligned} &+(1+c+\frac{1}{2}c^{2}-% \frac{1}{2}c^{3})U(m)+\frac{c^{3}}{4}V(m)\\ &+c^{m+1}\sum_{j=0}^{m-1}\binom{m}{j}\gamma_{j}z_{m-j}\end{aligned}= 1 - divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) end_ARG start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + ( 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) italic_U ( italic_m ) + divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_V ( italic_m ) end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_CELL end_ROW

avec (en utilisant le même raisonnement qui a donné (7)):

U(m)=cm+1j=0m1(mj)γj=cm+1d=1b1((d+1)mdm)=cm+1(bm1)=c(1cm)𝑈𝑚superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚1binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑑1𝑏1superscript𝑑1𝑚superscript𝑑𝑚superscript𝑐𝑚1superscript𝑏𝑚1𝑐1superscript𝑐𝑚U(m)=c^{m+1}\sum_{j=0}^{m-1}\binom{m}{j}\gamma_{j}=c^{m+1}\sum_{d=1}^{b-1}((d+% 1)^{m}-d^{m})=c^{m+1}(b^{m}-1)=c(1-c^{m})italic_U ( italic_m ) = italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT - italic_d start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ) = italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT - 1 ) = italic_c ( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT )

et

V(m)=cm+1j=0m1(mj)(mj)γj=mcm+1j=0m1(m1j)γj=mcm+1(bm1+γm11)=mc2+cmcmγm1mcm+1𝑉𝑚superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚1𝑚𝑗binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗𝑚superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗0𝑚1binomial𝑚1𝑗subscript𝛾𝑗𝑚superscript𝑐𝑚1superscript𝑏𝑚1subscript𝛾𝑚11𝑚superscript𝑐2𝑐𝑚superscript𝑐𝑚subscript𝛾𝑚1𝑚superscript𝑐𝑚1\begin{split}V(m)=c^{m+1}\sum_{j=0}^{m-1}(m-j)\binom{m}{j}\gamma_{j}=mc^{m+1}% \sum_{j=0}^{m-1}\binom{m-1}{j}\gamma_{j}\\ =mc^{m+1}(b^{m-1}+\gamma_{m-1}-1)=mc^{2}+c\cdot mc^{m}\gamma_{m-1}-mc^{m+1}% \end{split}start_ROW start_CELL italic_V ( italic_m ) = italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_m - italic_j ) ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT = italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m - 1 end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL = italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT - 1 ) = italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c ⋅ italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT - italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_CELL end_ROW

Donc

(11) (1cm+cm+1)zm=12c2+4m4c3cm+1(1+c+12c212c3)cm(m+1)12c4+c34V(m)+c2mcm1γm1z1+c3(m2)cm2γm2z2+cm+1j=1m3(mj)γjzmj1superscript𝑐𝑚superscript𝑐𝑚1subscript𝑧𝑚missing-subexpression12superscript𝑐24𝑚4superscript𝑐3missing-subexpressionsuperscript𝑐𝑚11𝑐12superscript𝑐212superscript𝑐3superscript𝑐𝑚𝑚112superscript𝑐4superscript𝑐34𝑉𝑚missing-subexpressionsuperscript𝑐2𝑚superscript𝑐𝑚1subscript𝛾𝑚1subscript𝑧1superscript𝑐3binomial𝑚2superscript𝑐𝑚2subscript𝛾𝑚2subscript𝑧2superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗1𝑚3binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝑧𝑚𝑗(1-c^{m}+c^{m+1})z_{m}=\begin{aligned} &\frac{1}{2}c^{2}+\frac{4-m}{4}c^{3}\\ &-c^{m+1}(1+c+\frac{1}{2}c^{2}-\frac{1}{2}c^{3})-\frac{c^{m}}{(m+1)}-\frac{1}{% 2}c^{4}+\frac{c^{3}}{4}V(m)\\ &+c^{2}mc^{m-1}\gamma_{m-1}z_{1}+c^{3}\binom{m}{2}c^{m-2}\gamma_{m-2}z_{2}+c^{% m+1}\sum_{j=1}^{m-3}\binom{m}{j}\gamma_{j}z_{m-j}\end{aligned}( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ) italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT = start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 4 - italic_m end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + italic_c + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) - divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG ( italic_m + 1 ) end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_V ( italic_m ) end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT + italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m - italic_j end_POSTSUBSCRIPT end_CELL end_ROW

On a pour nos c𝑐citalic_c et m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5: 0<V(m)<mc2+c(12m+1)c0𝑉𝑚𝑚superscript𝑐2𝑐12𝑚1𝑐0<V(m)<mc^{2}+c\leqslant(\frac{1}{2}m+1)c0 < italic_V ( italic_m ) < italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_c ⩽ ( divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_m + 1 ) italic_c, qui est multiplié par c3/4superscript𝑐34c^{3}/4italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT / 4, donc une majoration en B0mc4subscript𝐵0𝑚superscript𝑐4B_{0}mc^{4}italic_B start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT avec B0subscript𝐵0B_{0}italic_B start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT une constante absolue. Les autres termes de la ligne intermédiaire donnent une contribution majorée par A0c4subscript𝐴0superscript𝑐4A_{0}c^{4}italic_A start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT pour une certain A0subscript𝐴0A_{0}italic_A start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT, pour m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5. Donc en tout une majoration en C0mc4subscript𝐶0𝑚superscript𝑐4C_{0}mc^{4}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT.

Considérons ensuite la dernière somme, toujours pour m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5, mais en s’arrêtant à j=m4𝑗𝑚4j=m-4italic_j = italic_m - 4. On peut majorer cette sous-somme, en valeur absolue, par

(max4p<mK(p)c4)cm+1j=1m4(mj)γjsubscript4𝑝𝑚𝐾𝑝superscript𝑐4superscript𝑐𝑚1superscriptsubscript𝑗1𝑚4binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗(\max_{4\leqslant p<m}K(p)c^{4})\cdot c^{m+1}\sum_{j=1}^{m-4}\binom{m}{j}% \gamma_{j}( roman_max start_POSTSUBSCRIPT 4 ⩽ italic_p < italic_m end_POSTSUBSCRIPT italic_K ( italic_p ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) ⋅ italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 4 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT

Pour la contribution de j=m3𝑗𝑚3j=m-3italic_j = italic_m - 3, il se trouve que z3subscript𝑧3z_{3}italic_z start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT possède un zéro triple à l’origine. Donc il existe une constante absolue C3subscript𝐶3C_{3}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT telle que |z3|C3|c|3subscript𝑧3subscript𝐶3superscript𝑐3|z_{3}|\leqslant C_{3}|c|^{3}| italic_z start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT | ⩽ italic_C start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT | italic_c | start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT sur le disque de rayon 1212\frac{1}{2}divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG. En particulier ça vaut pour nos c𝑐citalic_c inverses d’entiers, et comme c|z3|C3c4𝑐subscript𝑧3subscript𝐶3superscript𝑐4c|z_{3}|\leqslant C_{3}c^{4}italic_c | italic_z start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT | ⩽ italic_C start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT on peut combiner ce terme à la somme déjà majorée en mettant en facteur non plus cm+1superscript𝑐𝑚1c^{m+1}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT mais cmsuperscript𝑐𝑚c^{m}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT et donc avec K3(m)=12max4p<mK(p)+C3subscript𝐾3𝑚12subscript4𝑝𝑚𝐾𝑝subscript𝐶3K_{3}(m)=\frac{1}{2}\max_{4\leqslant p<m}K(p)+C_{3}italic_K start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG roman_max start_POSTSUBSCRIPT 4 ⩽ italic_p < italic_m end_POSTSUBSCRIPT italic_K ( italic_p ) + italic_C start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT (on fait ici la somme plutôt qu’un maximum car c’est plus simple pour ajouter les autres termes d’erreur par la suite) on obtient une majoration:

K3(m)c4cmj=1m3(mj)γjK3(m)c4cmj=0m1(mj)γj<K3(m)c4subscript𝐾3𝑚superscript𝑐4superscript𝑐𝑚superscriptsubscript𝑗1𝑚3binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗missing-subexpressionabsentsubscript𝐾3𝑚superscript𝑐4superscript𝑐𝑚superscriptsubscript𝑗0𝑚1binomial𝑚𝑗subscript𝛾𝑗subscript𝐾3𝑚superscript𝑐4K_{3}(m)c^{4}c^{m}\sum_{j=1}^{m-3}\binom{m}{j}\gamma_{j}\begin{aligned} &% \leqslant K_{3}(m)c^{4}c^{m}\sum_{j=0}^{m-1}\binom{m}{j}\gamma_{j}<K_{3}(m)c^{% 4}\end{aligned}italic_K start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL ⩽ italic_K start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_j = 0 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( FRACOP start_ARG italic_m end_ARG start_ARG italic_j end_ARG ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_j end_POSTSUBSCRIPT < italic_K start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT end_CELL end_ROW

Regardons maintenant le terme cm+1m(m1)γm2z2superscript𝑐𝑚1𝑚𝑚1subscript𝛾𝑚2subscript𝑧2c^{m+1}m(m-1)\gamma_{m-2}z_{2}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_m ( italic_m - 1 ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT. Il se trouve que z2subscript𝑧2z_{2}italic_z start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT a un zéro double à l’origine. Et on sait que cm1(m1)γm2superscript𝑐𝑚1𝑚1subscript𝛾𝑚2c^{m-1}(m-1)\gamma_{m-2}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_m - 1 ) italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 2 end_POSTSUBSCRIPT est positif et majoré par 1111 (pour nos c𝑐citalic_c!). Donc on obtient ici une majoration C2mc4subscript𝐶2𝑚superscript𝑐4C_{2}mc^{4}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT avec une certaine constante absolue C2subscript𝐶2C_{2}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT.

En ce qui concerne le terme cm+1mγm1z1superscript𝑐𝑚1𝑚subscript𝛾𝑚1subscript𝑧1c^{m+1}m\gamma_{m-1}z_{1}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT on procède plus finement. Ce terme contribue réellement au développement de Taylor de zmsubscript𝑧𝑚z_{m}italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT jusqu’à l’ordre 3333 inclus. En effet z1=12cc2+O(c3)subscript𝑧112𝑐superscript𝑐2𝑂superscript𝑐3z_{1}=-\frac{1}{2}c-c^{2}+O(c^{3})italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT = - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT ). Et d’après (7) on sait que

cmmγm1=1m2c+θm(m1)12c2,0θ1formulae-sequencesuperscript𝑐𝑚𝑚subscript𝛾𝑚11𝑚2𝑐𝜃𝑚𝑚112superscript𝑐20𝜃1c^{m}m\gamma_{m-1}=1-\frac{m}{2}c+\theta\frac{m(m-1)}{12}c^{2},\quad 0% \leqslant\theta\leqslant 1italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT = 1 - divide start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c + italic_θ divide start_ARG italic_m ( italic_m - 1 ) end_ARG start_ARG 12 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT , 0 ⩽ italic_θ ⩽ 1

On attire l’attention du lecteur sur le fait que ceci serait faux si l’on autorisait à c𝑐citalic_c des valeurs autres que celles spécifiées dans l’énoncé.

Ainsi nous obtenons du produit cm+1mγm1z1superscript𝑐𝑚1𝑚subscript𝛾𝑚1subscript𝑧1c^{m+1}m\gamma_{m-1}z_{1}italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_γ start_POSTSUBSCRIPT italic_m - 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT tout d’abord cz1(1m2c)𝑐subscript𝑧11𝑚2𝑐cz_{1}(1-\frac{m}{2}c)italic_c italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT ( 1 - divide start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c ) puis un terme supplémentaire qui est majoré par un C1m2c4subscript𝐶1superscript𝑚2superscript𝑐4C_{1}m^{2}c^{4}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT pour C1subscript𝐶1C_{1}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT une constante absolue. On a de plus avec une autre constante absolue C1superscriptsubscript𝐶1C_{1}^{\prime}italic_C start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT:

|cz1(1m2c)(12c2(1+4m2c))|C1mc4𝑐subscript𝑧11𝑚2𝑐12superscript𝑐214𝑚2𝑐superscriptsubscript𝐶1𝑚superscript𝑐4\left|cz_{1}(1-\frac{m}{2}c)-(-\frac{1}{2}c^{2}(1+\frac{4-m}{2}c))\right|% \leqslant C_{1}^{\prime}mc^{4}| italic_c italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT ( 1 - divide start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c ) - ( - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 + divide start_ARG 4 - italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c ) ) | ⩽ italic_C start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ′ end_POSTSUPERSCRIPT italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT

En effet on peut évaluer par la formule de Taylor avec reste de Lagrange qui fera intervenir une dérivée quatrième sur l’intervalle [0,12]012[0,\frac{1}{2}][ 0 , divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG ] et comme la fonction considérée cz1m2z1c2𝑐subscript𝑧1𝑚2subscript𝑧1superscript𝑐2cz_{1}-\frac{m}{2}z_{1}c^{2}italic_c italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG italic_m end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_z start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT dépend linéairement de m𝑚mitalic_m, on a le résultat ci-dessus.

Ceci donne donc une contribution 12c24m4c3+O(mc4)12superscript𝑐24𝑚4superscript𝑐3𝑂𝑚superscript𝑐4-\frac{1}{2}c^{2}-\frac{4-m}{4}c^{3}+O(mc^{4})- divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 4 - italic_m end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_m italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) qui vient opportunément compenser les seuls termes qui subsistaient dans (11) à l’ordre trois inclus.

Toutes les erreurs cumulées donnent un multiple K0(m)c4subscript𝐾0𝑚superscript𝑐4K_{0}(m)c^{4}italic_K start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT avec K0(m)subscript𝐾0𝑚K_{0}(m)italic_K start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) obtenu en additionnant à la moitié du maximum des K(p)𝐾𝑝K(p)italic_K ( italic_p ) précédents une quantité T+Um+Vm2𝑇𝑈𝑚𝑉superscript𝑚2T+Um+Vm^{2}italic_T + italic_U italic_m + italic_V italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT avec des constantes absolues T,U,V𝑇𝑈𝑉T,U,Vitalic_T , italic_U , italic_V, que l’on peut donc englober dans un Wm2𝑊superscript𝑚2Wm^{2}italic_W italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT: pour m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5, K0(m)=Wm2+12max4p<mK(p)subscript𝐾0𝑚𝑊superscript𝑚212subscript4𝑝𝑚𝐾𝑝K_{0}(m)=Wm^{2}+\frac{1}{2}\max_{4\leqslant p<m}K(p)italic_K start_POSTSUBSCRIPT 0 end_POSTSUBSCRIPT ( italic_m ) = italic_W italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG roman_max start_POSTSUBSCRIPT 4 ⩽ italic_p < italic_m end_POSTSUBSCRIPT italic_K ( italic_p ).

Mais il reste à prendre en compte le facteur multiplicateur (1cm(1c))1superscript1superscript𝑐𝑚1𝑐1(1-c^{m}(1-c))^{-1}( 1 - italic_c start_POSTSUPERSCRIPT italic_m end_POSTSUPERSCRIPT ( 1 - italic_c ) ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT. Pour m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5 et c[0,12]𝑐012c\in[0,\frac{1}{2}]italic_c ∈ [ 0 , divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG ] on peut le majorer par 64/63646364/6364 / 63. Ainsi une définition récurrente convenable de K(m)𝐾𝑚K(m)italic_K ( italic_m ) est:

(12) m5K(m)=6463(12max4p<mK(p)+Wm2)𝑚5𝐾𝑚646312subscript4𝑝𝑚𝐾𝑝𝑊superscript𝑚2m\geqslant 5\implies K(m)=\frac{64}{63}(\frac{1}{2}\max_{4\leqslant p<m}K(p)+% Wm^{2})italic_m ⩾ 5 ⟹ italic_K ( italic_m ) = divide start_ARG 64 end_ARG start_ARG 63 end_ARG ( divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG roman_max start_POSTSUBSCRIPT 4 ⩽ italic_p < italic_m end_POSTSUBSCRIPT italic_K ( italic_p ) + italic_W italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT )

Soit maintenant Z𝑍Zitalic_Z une constante choisie pour qu’à la fois |z4|16Zc4subscript𝑧416𝑍superscript𝑐4|z_{4}|\leqslant 16Zc^{4}| italic_z start_POSTSUBSCRIPT 4 end_POSTSUBSCRIPT | ⩽ 16 italic_Z italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT est vrai pour |c|12𝑐12|c|\leqslant\frac{1}{2}| italic_c | ⩽ divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG et par ailleurs W3164Z𝑊3164𝑍W\leqslant\frac{31}{64}Zitalic_W ⩽ divide start_ARG 31 end_ARG start_ARG 64 end_ARG italic_Z. Alors les quantités K(m)𝐾𝑚K(m)italic_K ( italic_m ) définies par K(4)=16Z𝐾416𝑍K(4)=16Zitalic_K ( 4 ) = 16 italic_Z et la récurrence (12) pour m5𝑚5m\geqslant 5italic_m ⩾ 5 vérifient K(m)Zm2𝐾𝑚𝑍superscript𝑚2K(m)\leqslant Zm^{2}italic_K ( italic_m ) ⩽ italic_Z italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT. Et nous avons prouvé |zm|K(m)c4subscript𝑧𝑚𝐾𝑚superscript𝑐4|z_{m}|\leqslant K(m)c^{4}| italic_z start_POSTSUBSCRIPT italic_m end_POSTSUBSCRIPT | ⩽ italic_K ( italic_m ) italic_c start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT pour c=1/b𝑐1𝑏c=1/bitalic_c = 1 / italic_b, b𝑏b\in\mathbb{N}italic_b ∈ blackboard_N, b2𝑏2b\geqslant 2italic_b ⩾ 2. Ceci conclut la preuve. ∎

4. Fin de la démonstration

On passe maintenant à la démonstration du Théorème 1. On a donc d’après (4) et le Théorème 3:

K(b,b1)=d=1b2bd+1+(v112b1b112b2+14b3)d=1b21(d+1)2+(v213b1b112b2)d=1b21(d+1)3+(v313b1b112b214b3)d=1b21(d+1)4+d=1b2m=1b(m+1)1+1+b1+12b2+m24b3+O(m2b4)(d+1)m+1𝐾𝑏𝑏1superscriptsubscript𝑑1𝑏2𝑏𝑑1missing-subexpressionsubscript𝑣112𝑏1superscript𝑏112superscript𝑏214superscript𝑏3superscriptsubscript𝑑1𝑏21superscript𝑑12missing-subexpressionsubscript𝑣213𝑏1superscript𝑏112superscript𝑏2superscriptsubscript𝑑1𝑏21superscript𝑑13missing-subexpressionsubscript𝑣313𝑏1superscript𝑏112superscript𝑏214superscript𝑏3superscriptsubscript𝑑1𝑏21superscript𝑑14missing-subexpressionsuperscriptsubscript𝑑1𝑏2superscriptsubscript𝑚1𝑏superscript𝑚111superscript𝑏112superscript𝑏2𝑚24superscript𝑏3𝑂superscript𝑚2superscript𝑏4superscript𝑑1𝑚1K(b,b-1)=\sum_{d=1}^{b-2}\frac{b}{d+1}\begin{aligned} &+(v_{1}-\frac{1}{2}b-1-% b^{-1}-\frac{1}{2}b^{-2}+\frac{1}{4}b^{-3})\sum_{d=1}^{b-2}\frac{1}{(d+1)^{2}}% \\ &+(v_{2}-\frac{1}{3}b-1-b^{-1}-\frac{1}{2}b^{-2})\sum_{d=1}^{b-2}\frac{1}{(d+1% )^{3}}\\ &+(v_{3}-\frac{1}{3}b-1-b^{-1}-\frac{1}{2}b^{-2}-\frac{1}{4}b^{-3})\sum_{d=1}^% {b-2}\frac{1}{(d+1)^{4}}\\ &+\sum_{d=1}^{b-2}\sum_{m=1}^{\infty}\frac{b(m+1)^{-1}+1+b^{-1}+\frac{1}{2}b^{% -2}+\frac{m-2}{4}b^{-3}+O(m^{2}b^{-4})}{(d+1)^{m+1}}\end{aligned}italic_K ( italic_b , italic_b - 1 ) = ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG italic_b end_ARG start_ARG italic_d + 1 end_ARG start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + ( italic_v start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b - 1 - italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + ( italic_v start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 3 end_ARG italic_b - 1 - italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT ) ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + ( italic_v start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 3 end_ARG italic_b - 1 - italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT 4 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL + ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_m = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG italic_b ( italic_m + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + 1 + italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG italic_m - 2 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT italic_m + 1 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL end_ROW

Comme m=1m2(d+1)m1=d2+2d3superscriptsubscript𝑚1superscript𝑚2superscript𝑑1𝑚1superscript𝑑22superscript𝑑3\sum_{m=1}^{\infty}m^{2}(d+1)^{-m-1}=d^{-2}+2d^{-3}∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_m = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT italic_m start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT ( italic_d + 1 ) start_POSTSUPERSCRIPT - italic_m - 1 end_POSTSUPERSCRIPT = italic_d start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT + 2 italic_d start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT les termes en O𝑂Oitalic_O donnent une contribution totale qui est O(b4)𝑂superscript𝑏4O(b^{-4})italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT ). Le terme initial et les séries infinies donnent pour chaque d𝑑ditalic_d:

blog(11d+1)+(1+b1+12b2)1d(d+1)+14b3(1d22(d+1)d)𝑏11𝑑11superscript𝑏112superscript𝑏21𝑑𝑑114superscript𝑏31superscript𝑑22𝑑1𝑑-b\log(1-\frac{1}{d+1})+(1+b^{-1}+\frac{1}{2}b^{-2})\frac{1}{d(d+1)}+\frac{1}{% 4}b^{-3}\left(\frac{1}{d^{2}}-\frac{2}{(d+1)d}\right)- italic_b roman_log ( 1 - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_d + 1 end_ARG ) + ( 1 + italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT ) divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_d ( italic_d + 1 ) end_ARG + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ( divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_d start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 2 end_ARG start_ARG ( italic_d + 1 ) italic_d end_ARG )

et en sommant sur les d{1,,b2}𝑑1𝑏2d\in\{1,\dots,b-2\}italic_d ∈ { 1 , … , italic_b - 2 } cela donne

blog(b1)+(1+b1+12b212b3)(11b1)+14b3d=1b21d2=blog(b)12b116b213ζ(2)4b3+O(b4)𝑏𝑏11superscript𝑏112superscript𝑏212superscript𝑏311𝑏114superscript𝑏3superscriptsubscript𝑑1𝑏21superscript𝑑2𝑏𝑏12𝑏116superscript𝑏213𝜁24superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4b\log(b-1)+(1+b^{-1}+\frac{1}{2}b^{-2}-\frac{1}{2}b^{-3})(1-\frac{1}{b-1})+% \frac{1}{4b^{3}}\sum_{d=1}^{b-2}\frac{1}{d^{2}}=b\log(b)-\frac{1}{2b}-\frac{11% }{6b^{2}}-\frac{13-\zeta(2)}{4b^{3}}+O(b^{-4})italic_b roman_log ( italic_b - 1 ) + ( 1 + italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) ( 1 - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b - 1 end_ARG ) + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_d = 1 end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT italic_b - 2 end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_d start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = italic_b roman_log ( italic_b ) - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b end_ARG - divide start_ARG 11 end_ARG start_ARG 6 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 13 - italic_ζ ( 2 ) end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT )

Par ailleurs on a

v112b11b12b2+14b3subscript𝑣112𝑏11𝑏12superscript𝑏214superscript𝑏3\displaystyle v_{1}-\frac{1}{2}b-1-\frac{1}{b}-\frac{1}{2b^{2}}+\frac{1}{4b^{3}}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b - 1 - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG =12b1b234b3+O(b4)absent12𝑏1superscript𝑏234superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4\displaystyle=-\frac{1}{2b}-\frac{1}{b^{2}}-\frac{3}{4b^{3}}+O(b^{-4})= - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 3 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
v213b11b12b2subscript𝑣213𝑏11𝑏12superscript𝑏2\displaystyle v_{2}-\frac{1}{3}b-1-\frac{1}{b}-\frac{1}{2b^{2}}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 3 end_ARG italic_b - 1 - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG =13b21b3+O(b4)absent13superscript𝑏21superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4\displaystyle=-\frac{1}{3b^{2}}-\frac{1}{b^{3}}+O(b^{-4})= - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 3 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
v314b11b14b3subscript𝑣314𝑏11𝑏14superscript𝑏3\displaystyle v_{3}-\frac{1}{4}b-1-\frac{1}{b}-\frac{1}{4b^{3}}italic_v start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 end_ARG italic_b - 1 - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b end_ARG - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG =14b3+O(b4)absent14superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4\displaystyle=-\frac{1}{4b^{3}}+O(b^{-4})= - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT )

Donc à ce stade nous avons au total

blog(b)𝑏𝑏\displaystyle b\log(b)italic_b roman_log ( italic_b ) 12b116b213ζ(2)4b3+O(b4)12𝑏116superscript𝑏213𝜁24superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4\displaystyle-\frac{1}{2b}-\frac{11}{6b^{2}}-\frac{13-\zeta(2)}{4b^{3}}+O(b^{-% 4})- divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b end_ARG - divide start_ARG 11 end_ARG start_ARG 6 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG 13 - italic_ζ ( 2 ) end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT )
(12b+1b2+34b3+O(b4))(ζ(2)1n=b1n2)12𝑏1superscript𝑏234superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4𝜁21superscriptsubscript𝑛𝑏1superscript𝑛2\displaystyle-\Bigl{(}\frac{1}{2b}+\frac{1}{b^{2}}+\frac{3}{4b^{3}}+O(b^{-4})% \Bigr{)}\Bigl{(}\zeta(2)-1-\sum_{n=b}^{\infty}\frac{1}{n^{2}}\Bigr{)}- ( divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 italic_b end_ARG + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG 3 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) ) ( italic_ζ ( 2 ) - 1 - ∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_n = italic_b end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_n start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG )
(13b2+1b3+O(b4))(ζ(3)1+O(b2))13superscript𝑏21superscript𝑏3𝑂superscript𝑏4𝜁31𝑂superscript𝑏2\displaystyle-\Bigl{(}\frac{1}{3b^{2}}+\frac{1}{b^{3}}+O(b^{-4})\Bigr{)}(\zeta% (3)-1+O(b^{-2}))- ( divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 3 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 4 end_POSTSUPERSCRIPT ) ) ( italic_ζ ( 3 ) - 1 + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT ) )
14b3(ζ(4)1+O(b3))14superscript𝑏3𝜁41𝑂superscript𝑏3\displaystyle-\frac{1}{4b^{3}}(\zeta(4)-1+O(b^{-3}))- divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 4 italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG ( italic_ζ ( 4 ) - 1 + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) )

Et par ailleurs n=b1n2=1b12+O(b3)=b1+12b2+O(b3)superscriptsubscript𝑛𝑏1superscript𝑛21𝑏12𝑂superscript𝑏3superscript𝑏112superscript𝑏2𝑂superscript𝑏3\sum_{n=b}^{\infty}\frac{1}{n^{2}}=\frac{1}{b-\frac{1}{2}}+O(b^{-3})=b^{-1}+% \frac{1}{2}{b^{-2}}+O(b^{-3})∑ start_POSTSUBSCRIPT italic_n = italic_b end_POSTSUBSCRIPT start_POSTSUPERSCRIPT ∞ end_POSTSUPERSCRIPT divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_n start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG = divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG italic_b - divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG end_ARG + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ) = italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 1 end_POSTSUPERSCRIPT + divide start_ARG 1 end_ARG start_ARG 2 end_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 2 end_POSTSUPERSCRIPT + italic_O ( italic_b start_POSTSUPERSCRIPT - 3 end_POSTSUPERSCRIPT ).

Après avoir tenu compte de tous ces termes, la formule (1) du Théorème 1 apparaît.

La constante implicite est effective et on pourrait donner une majoration explicite de l’erreur. Dans la pratique voici quelques résultats numériques, les calculs des sommes de Kempner étant faits soit avec le code de Baillie [2, 3] soit avec celui de l’auteur [4, 5] qui utilise la formule (4) ou plutôt par défaut la variante de [4] donnant une série alternée spéciale.

b101001000blog(b)23,025850930460,5170185996907,755278982137blog(b)c1b22,943604227460,5087939286907,754456515104blog(b)c1bc2b222,923148030460,5085893676907,754454469484blog(b)c1bc2b2c3b322,920852925460,5085870716907,754454467189K22,920676619460,5085870556907,754454467187𝑏101001000missing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpression𝑏𝑏23.025850930460.5170185996907.755278982137𝑏𝑏subscript𝑐1𝑏22.943604227460.5087939286907.754456515104𝑏𝑏subscript𝑐1𝑏subscript𝑐2superscript𝑏222.923148030460.5085893676907.754454469484𝑏𝑏subscript𝑐1𝑏subscript𝑐2superscript𝑏2subscript𝑐3superscript𝑏322.920852925460.5085870716907.754454467189missing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpressionmissing-subexpression𝐾22.920676619460.5085870556907.754454467187\begin{array}[]{r|l|l|l}b&10&100&1000\\ \hline\cr\hline\cr b\log(b)&\numprint{23.025850930}&\numprint{460.517018599}&% \numprint{6907.755278982137}\\ b\log(b)-\frac{c_{1}}{b}&\numprint{22.943604227}&\numprint{460.508793928}&% \numprint{6907.754456515104}\\ b\log(b)-\frac{c_{1}}{b}-\frac{c_{2}}{b^{2}}&\numprint{22.923148030}&\numprint% {460.508589367}&\numprint{6907.754454469484}\\ b\log(b)-\frac{c_{1}}{b}-\frac{c_{2}}{b^{2}}-\frac{c_{3}}{b^{3}}&\numprint{22.% 920852925}&\numprint{460.508587071}&\numprint{6907.754454467189}\\ \hline\cr K&\numprint{22.920676619}&\numprint{460.508587055}&\numprint{6907.75% 4454467187}\end{array}start_ARRAY start_ROW start_CELL italic_b end_CELL start_CELL 10 end_CELL start_CELL 100 end_CELL start_CELL 1000 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL italic_b roman_log ( italic_b ) end_CELL start_CELL 23,025850930 end_CELL start_CELL 460,517018599 end_CELL start_CELL 6907,755278982137 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL italic_b roman_log ( italic_b ) - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b end_ARG end_CELL start_CELL 22,943604227 end_CELL start_CELL 460,508793928 end_CELL start_CELL 6907,754456515104 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL italic_b roman_log ( italic_b ) - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b end_ARG - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL start_CELL 22,923148030 end_CELL start_CELL 460,508589367 end_CELL start_CELL 6907,754454469484 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL italic_b roman_log ( italic_b ) - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 1 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b end_ARG - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 2 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 2 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG - divide start_ARG italic_c start_POSTSUBSCRIPT 3 end_POSTSUBSCRIPT end_ARG start_ARG italic_b start_POSTSUPERSCRIPT 3 end_POSTSUPERSCRIPT end_ARG end_CELL start_CELL 22,920852925 end_CELL start_CELL 460,508587071 end_CELL start_CELL 6907,754454467189 end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL start_CELL end_CELL end_ROW start_ROW start_CELL italic_K end_CELL start_CELL 22,920676619 end_CELL start_CELL 460,508587055 end_CELL start_CELL 6907,754454467187 end_CELL end_ROW end_ARRAY

Références